ترکمن سسی - آنه دوردی کریمی - هفتاد و دومین جلسه انجمن ادبی جیحون در ساعت ۴ عصر روز جمعه بیست و هفتم مهر ۱۴۰۳ در خانه فرهنگ شهرداری گنبد برگزار شد.
موضوع سخنرانی: نظام مدیریت سنتی عشایر ترکمن(بگ، تؤره، آق‌ساقغال یوردینگ ایه‌سی). سخنران: دکتر ابراهیم کلته
مجری برنامه، قربان محمد سحرخیز، شاعر و فعال فرهنگ ترکمن بودند که به خوبی از عهده این امر برآمدند.
قبل از پرداختن به مهم‌ترین نکات سخنرانی بهتر آن است که درباره دکتر ابراهیم کلته و فعالیت‌ها و آثار او به اختصار توضیحاتی ارائه بدهیم.
**- مدارج علمي
- ليسانس: دبيري جغرافيا، دانشگاه سيستان و بلوچستان، اسفند 1366
- فوق ليسانس: جغرافياي انساني-اقتصادي، دانشگاه شهيد بهشتي تهران، آبان 1370
- دكتراي تخصصي (phD) : جغرافيا و برنامه ريزي شهري، دانشگاه آزاد اسلامي
واحد علوم و تحقيقات، شهريور 1384
پايان نامه‌ها و رساله
- شهر و عدالت اجتماعي (مورد: شهر گنبدقابوس)، به راهنمايي دكتر كاظم جاجرمي، دوره‌ی دكترای تخصصي
- تاثير عوامل جغرافيايي در تيپ بندی روستاها (مورد: جعفربای جنوبي) به راهنمايي دكتر عباس سعيدي، دوره ی كارشناسي ارشد.
- بررسي وضعيت صيد و صيادي در ناحيه ی 4 شيلات شمال، به راهنمايي دكتر اسفنديار بندريان، دوره ی كارشناسي.
كتاب‌ها و مقالات منتشره
الف: كتاب‌ها
- مقدمه ای بر شناخت ايلات و عشاير تركمن، تاليف ابراهيم كلته، 1375، انتشارات حاجی طلايي، گنبد
- جغرافياي تركمنستان (نمونه اي از جغرافياي مناطق خشك) جلد اول- جغرافياي طبيعي، نويسندگان بابايف، لاورف، امانمرادف، ترجمه ابراهيم كلته، 1378، انتشارات مختومقلي فراغي، گرگان
- ابريشم بافي (به سفارش مديريت صنايع دستي استان گلستان)، تاليف ابراهيم كلته و مريم حاجي ابراهيمي، 1382، انتشارات ايل آرمان، گنبد
- سوزن دوزي تركمن (به سفارش مديريت صنايع دستي استان گلستان)، تاليف ابراهيم كلته و مريم آق آتابای، 1382، انتشارات ايل آرمان، گنبد
- زيورآلات تركمن (به سفارش مديريت صنايع دستي استان گلستان)، تاليف ابراهيم كلته و حميد پوری، 1382، انتشارات ايل آرمان، گنبد
-كتابنامه ی استان گلستان (در دو مجلد ) جمع آوری و تدوين ارازمحمد سارلي، ابراهيم كلته و بي بي حميده محمدنيازی، انتشارات مختومقلي فراغي
- یادگارهای کهن تمدن ومعماری درترکمنستان ، گروه نویسندکان، ترجمه ابراهیم کلته، آماده چاپ
ب: مقالات
- شهر و عدالت اجتماعي (مطالعه موردی: گنبدقابوس)، كاظم جاجرمی و ابراهيم كلته، فصلنامه جغرافيايي سرزمين، شماره 6، تابستان 1384
- نقش اندوخته در توليد مسكن، ابراهيم كلته، مجموعه مقالات دومين سمينار سياست هایتوسعه مسكن جمهوري اسلامي ايران، جلد دوم، 1374، انتشارات سازمان زمين و مسكن
- سنجش وضعيت شاخص هاي كيفيت زندگي در شهر از نظر شهروندان (مطالعه موردی: گنبدقابوس)، كاظم جاجرمي و ابراهيم كلته، نشريه جغرافيا و توسعه، سال چهارم شماره 8، پاییز و زمستان 1385
- شناخت استعدادهاي بازرگاني استان گلستان و مزيت نسبي آن در صدور كالاهاي غيرنفتي به جمهوري هاي آسياي مركزي، ابراهيم كلته و عبدالاحد شيخ، مجموعه مقالات نخستين همايش توانمندي هاي توسعه استان گلستان، 1377
- تاريخ شهر گنبد، ابراهيم كلته، مقاله ي منتخب براي ارايه ي شفاهي در اولين همايش بين المللي تاريخ تركمن، گرگان، شهريور 1384
- زمان سفر و دسترسي به بيمارستان ها (ترجمه) ، نشريه ي اترك (فصلنامه تخصصي دبيرخانه دبيران جغرافياي استان گلستان) ، شماره 1، پاييز 1383
- تاثير ساختار ايلي در پيدايش محلات در استقرارگاههاي عشاير (نمونه: روستاهاي بندرتركمن) ، مقاله منتخب براي ارايه ي شفاهي در همايش فرهنگ تركمن (دانشگاه تهران )، 1379
علاوه بر موارد فوق، ایشان فعالیتهای پژوهشی در زمینه طرحهای شهری، روستایی، طرحهای عشایری، طرحهای منطقه‌ای، طرحهای آبخیزداری – بخش مطالعات اجتماعی و اقتصادی و سایر طرحها داشته‌اند.
جلسه با دعای خیر جناب پولاد صوفی‌زاده شاعر و بازنشسته فرهنگی ترکمن آغاز شد و در ادامه مجری برنامه از دکتر کلته برای ارائه سخنرانی دعوت کردند.
دکتر از همه عزیزانی که در این جلسه شرکت کرده بودند سپاسگزاری کردند و همچنین از مسئولین انجمن جیحون که برای ایشان فرصتی برای ارائه سخنرانی به وجود آوردن قدردانی نمودند.
ایشان درباره هر یک از اصطلاحات و موارد سخنرانیشان توضیحاتی ارائه دادند. در اینجا به اختصار گزارش می‌شود.
**
ساختار سیاسی – نظامی
ساختار سیاسی، نظامی و حقوقی عشایر ترکمن با مفاهیمی چون یاشولی، توره، طوایف مقدس، قاضی، قان دوشر، کوچ، آلامان، آق اویلی، بگ، خان و ساخلو تبیین می شود. همچنین برای تبیین بهتر چگونگی کارکرد این مفاهیم بایستی واحدهای مکانی فوق خانوار که شامل اوبا و یورت می گردد را نیز در نظر داشت.
- یاشولی
در میان عشایر ترکمن، تصمیمات اساسی ایل با توافق جمعی توسط «یاشولی»ها یا همان بزرگان ایل ( در معنی لغوی سالمند ) که «آق ساقال» ( ریش سفید ) نیز نامیده می شد، اخذ می گردید. پورکریم می گوید که این سرپرستان به رای مردان طایفه ها و تیره ها در مواقع مقتضی برای انجام وظایفی به این سمت گمارده می شدند ولی همان افراد می توانستند هر وقت که خواستند آنها را معزول نمایند.
پورکریم فقدان تشکیلات فوق را با نحوه ی مالکیت زمین در ارتباط می داند و می نویسد که در ترکمن صحرا چراگاه ها که مهم ترین عامل کار و معیشت بود، به طایفه تعلق داشت و بخاطر همین شیوه ی تملک، آن نوع اشراف زادگی که در طوایف و ایلات دیگر کشور موجبات نفوذ و قدرت مطلق روسا و خوانین را فراهم کرده بود، در طوایف ترکمن بوجود نیامد.
- سیستم توره
سیستم توره، سازمان باستانی غزان می باشد. در شعر ترکمنینگ ( از اشعار الحاقی مختومقلی فراغی )، آمده است «بگ، توره، آق ساقال یوردینگ ایه سی» ( بگ، توره، آق ساقال صاحبان سرزمین ) که نشان از جایگاه این سه منصب در بین اوغوزان و سپس ترکمن ها دارد.
بنا به نوشته ی یوسف حاجب، توره یعنی عدالت، درستی و مهربانی. اگر یک شیء روی سه پایه قرار گیرد، نمی افتد. هر سه پایه باید سالم باشد تا آن شیء محکم بایستد. اگر یکی از پایه ها معیوب باشد، دیگر نمی تواند بایستد و می افتد. بنظر می رسد که توره به عنوان یک قانون نانوشته، خود بخشی از «دأب däb » باشد. دأب مجموعه قوانین نانوشته ای است که ترکمن ها از آن پیروی و به شدت آن را حراست می کردند.
- طوایف مقدس
طوایف مقدس با توجه به احترامی که داشتند، می توانستند به تنهایی یا با همراهی یاشولی ها در حل بسیاری از منازعات و اختلافات موثر باشند. مداخله ی آنان ممکن بود گاهی هم کارساز نباشد ولی در بیشتر اوقات جواب می داد و از این رو می توان آنها را به عنوان یکی از اهرم های سیاسی برشمرد. امروزه از نقشی که این گروه ها در میانجیگری بین طرفین اختلاف ( امروزه تحت عنوان بزهکار و بزه دیده ) دارند، با عناوینی مانند عدالت ترمیمی یاد می شود.
- قاضی
قاضی ها در ساختار سنتی قضاوت و حل مناقشات در بین ترکمن ها حضور نداشتند و کلیه ی مخاصمات و اختلافات با پادرمیانی یاشولی ها و بزرگان طوایف مقدس حل می شد. ولی حکام خیوه و بخارا و ایران در بین ترکمن ها کسانی را به منصب قاضی می گماردند. قاضی ها معمولا دانش آموختگان دینی بوده و براساس شریعت قضاوت می کردند
- قان دوشر
قان دوشر یا خویش خونی مفهومی است که یک مجموعه ی خویشاوند با مسئولیت بالا نسبت به همدیگر را تبیین می کند. در واقعآ قان دوشر یک مجموعه ی همگن نسبی در داخل لاکام است و شامل افرادی از یک گروه نسبی می گردد که تا هفت پشت پدری دارای نیای مشترک می باشند. مهم ترین زمانی که قان دوشر خود را نشان می دهد، بعد از وقوع یک قتل نفس است. در یک قتل نفس، قان دوشرهای مقتول می توانند یک نفر از مردان قان دوشرهای قاتل را به عنوان مقابله بکشند. بنظر می رسد که در قانون قان دوشر عموما افراد ضعیف تر متضرر می شوند چرا که اقویا توان بیشتری در جابجایی ( فرار) و مقابله دارند و لذا در جریان خونخواهی ها این ضعفا هستند که در معرض قتل قرار می گیرند. ولی در زمان های عادی، شاید بیشتر از هر کسی این قانون به نفع ضعیف ترهاست. چرا که این افراد که ممکن است آسیب پذیری بیشتری داشته باشند، بواسطه ی قانون قان دوشر و به جهت اینکه تنها نبوده و قان دوشرهایش پشت سر او هستند همانند سایر قان دوشرهایش در حاشیه ی امن قرار می گیرد.
- کوچ برای سازگاری سیاسی
کوچ نیز یکی از راه های مقابله با بحران است. جنگ ها و حتی حوادث طبیعی باعث کوچ ترکمن ها می شود. آیرونز حتی با استناد به همین ویژگی ترکمن ها، چمورهای یموت را نیز عشایر می داند او به این قضیه اشاره دارد که کوچ هم برای چمورها و هم برای چارواها هزینه ایجاد می کند. برای دام عشایر بهترین گزینه این است که جابجایی زیادی نداشته باشند چرا که در جریان این جابجایی ها، دام مقدار قابل توجهی از وزن خود را در اثر تحرک از دست می دهد. نگهداری دام کار برای کوچ نیز یک هزینه ی دیگر است. این امر بویژه برای ترکمنان چمور قابل توجه است. لذا اینکه چرا ترکمن ها این هزینه را می پرداختند قابل بررسی است.
ولی زمانی که توجه نماییم که در مقابل این هزینه، ممکن است چه چیزی نصیب آنها گردد شاید هزینه ها معقول بنظر آید. تحرک، بخش مهمی از مناسبات آنها با مشکلات داخلی و روابط خارجی بود.
- آلامان
آلامان ها حملات شبیخونی گروه های کوچک 5 تا 15 نفره جهت ضربه زدن به دشمن است که همراه با غارت اموال دشمن و به اسارت بردن آنان می باشد. این روش در جنگ ها می توانست موثر باشد ولی آن توسط دو گروه مورد سوء استفاده قرار می گرفت. یک گروه، کسانی بودند که قصد داشتند که با گل آلود کردن آب از آن برای خود ماهی بگیرند. گروه دوم «قرقچی ها» بودند. قرقچی برخلاف برخی نوشته ها که از طایفه ی قرقچی صحبت کرده اند نه طایفه بلکه گروه های راهزن بودند که نه تنها به غیرترکمن ها بلکه به خود ترکمن ها نیز آسیب می رساندند. اتفاقا گروه اول نیز از این گروه نهایت استفاده را کرده و در موارد مقتضی آنها را به غارت روستانشینان اتک ترغیب می کردند.
- آق اویلی
در صورت بروز مخاصمات و شدت یافتن آن، چه در مخاصمات درونی و چه در مخاصمات برون ایلی یا برون قومی، نیاز به تشکیل گروه های سواره احساس می شد که در این زمان دسته ی مسلح سواره به رهبری بگ تشکیل می شود. برای این کار ابتدا یک نفر را که به درایت، کاردانی، شجاعت، تبحر در رزم و .... در میان مردم معروف است، به عنوان بگ انتخاب می کردند. سپس برای این فرد یک آلاچیق سفید با نام آق اوی ( به معنای آلاچیق سفید ) برپا می کنند که هسته ی اولیه ی اردوگاه نظامی مورد نظر را می سازد. بگ مورد نظر به «آق اویلی» ( به معنای فرد دارای آلاچیق سفید ) معروف می شود.
***
پس از پایان سخنرانی دکتر کلته که با تشویق شرکت کنندگان محترم روبرو شد، چند تن از حاضران در ارتباط با موضوع سخنرانی سوالاتی رو مطرح کردند که دکتر کلته به آن سوالات پاسخ دادند.
لوح تقدیر انجمن جیحون توسط آقای بهروز مفیدی از موسسین این انجمن به دکتر کلته اهدا شد.
پس از پذیرایی مختصر قسمت دوم برنامه آغاز شد که شامل شعرخوانی شاعران و گفتمان ادبی و ... بود.
در این قسمت تعدادی از دوستان عزیز شرکت کردند.
آنا دردی کریمی ضمن سپاس از سخنرانی جناب دکتر کلته به دوستان اطلاع دادند که هر چهارشنبه ساعت پنج و نیم عصر در محل بنیاد مختومقلی فراغی گنبد، جلسه خوانش ادبیات ترکمن برگزار می‌شود و از دوستان دعوت کردند که در این جلسه شرکت کنند.
عبدالملک خُرمالی با دعوت مجری برنامه به پشت تریبون آمدند و چندین شعر ترکمنی خود را قرائت کردند. شعرهای ایشان را با هم می‌خوانیم:
1
یوره گیمی قورساقینگدان
آختاردیم
گوزلاریمی یوزلارینگدان
دویغی لاریمی آوئیلارینگدان
آختاردیم
من، سووینگ سوسایشی یالی
سووسادیم
سندان.
2
سحر بۇلدئ
یؤنه ینه یاتئبره لینگ
بیزه گۆندیزلر- ام
گیجه‌لردن, پارخئ یۇق.
3
منی آدام بۇلماق اۆچین
ازلدنده اۇزال ایبرینگ
بیرمیلیارد یئل یوغرولسئن
بیرمیلیارد یئل یایئلسئن
اۇن‌سۇنگ نفیس کسه‌ویم
پألیم-دن اۇد یاقئپ
یاقسئن غۇوورسئن، اؤلچرسین
شۇل گۆندن شو گۆنه دنگ
شۇندا اؤله بیلمأن گلسم
آدئما آدام داقئنگ.
4
دانگدان , گۆل یاپراغئندا دۆزۆلن
یاشلارئ گؤردۆم. دییدیم نچۆن
آغلادئنگ ای گۆل ؟
- دییدی : اؤتن آغشام غارانگقئلئق
یالنگئزلئقدان آغلادئ.
5
تره‌زینگ بیر آیاسئندا گۆنأ
بیر آیاسئندا قاضی‌لارئنگ
غازانان پولی
یتینگ دادا
تره زی دؤوۆلجک بۇلیار.
حاجی مراد آق، شاعر و یکی از مؤسسین انجمن جیحون شعر زیر را قرائت کردند.
اوتورشئق...
دیگیرگنمان " بولیا "دیییانگ-
هر دس چایا چاغئراندا
تازه گوررینگ غئزیب باشلار
مانگلائدان در سئرئغاندا...
چورگ غئزیار غاند ارییار
کاسه لرده چای سووویار
آیدئنگ لئغئ ایندلمانی،
اوز ایشیندن آی سووویار
پنجرانی آچئب یاپیانگ
غئشدان، یازدان، گوررینگ گچیا
ساچلار یوزه دوکیلنده،
ینه نازدن گوررینگ گچیا
اونینگ بیلن اوتورشماغی-
کپلشمگی حالایان من
غیئلچاق دوووک دویغیلارئ،
سپلشمگی حالایان من
کاته گورلاب، کاته دئمیار-
دوداغئندا سوزلر بئشیار
" ها " بریارین باشئم انگیب،
گرشیمیزدن یوکلر دوشیار
گوزه تایلئق دولدئر دیییان-
بیلیار، تای-دا، بیر باهانا
اساس ماقصاد اوتورشئغمئز
غارا چای-دا ، بیر باهانا
بارا-بارا، غویلانشئن گور
حالایان من آز آجئ-سئن
کاکو چویجیک غونگغئر گوزلر
شوندان آلیان چای سویجیسین
هر دویغئ دان گوررینگ گچیب
دانگ آتانئن بیلمان غالیانگ
آلقئمداکی دوداق رنگکی-
یاددان چئقئب، سیلمان غالیانگ
دمکچی بیر سارقئرارسئنگ
دوستئنگقی دییب چایئنگ سونگی
آی باشئندان ائنتظار من،
هاچان گلر آیئنگ سونگی
چئقئب غایتیانگ اذان بیلن-
غایداسئنگ دا گلمان اوبا
آیدئم آیدئب غوشغی اوقئب
یتندیرسینگ بیلمان اوبا...
**
میکائیل قرنجیک، ۲۰ ساله و علاقمند به ادبیات داستانی و شعر، شعری را با عنوان تولد به زبان فارسی قرائت کردند.
ایوب مدرسی علاقه‌مند به فرهنگ و ادبیات ترکمن از آقای دکتر ابراهیم کلته به خاطر اطلاعاتی که ارائه کردند، سپاسگزاری نمودند و از دست‌اندرکاران انجمن جیحون تقاضا کردند که تشکیل چنین جلسه‌هایی را در سطح وسیع‌تری اطلاع دهند تا افراد بیشتری در این جلسات شرکت کنند.
حکیم بهرامی، بازیگر، کارگردان، نمایشنامه‌نویس، شاعر و مترجم گفتند ما ترکمنان با وجود آنکه زبان مادری‌مان ترکمنی است؛ این توانایی را داریم که به زبان فارسی هم بنویسیم و هم شعر بسراییم. ما باید از همه افرادی که به زبان فارسی و ترکمنی، قصه و داستان می‌نویسند و شعر می‌سرایند، حمایت کنیم. ایشان در این جلسه شعری از سروده‌های خودشان را به زبان فارسی خواندند.شعر ایشانرا با هم می‌خوانیم:
عشق چیست ؟
عشق را گویند که در بی رنگی است.
رنگ اگر هست در این ره عشق نیست.
عشق چیست؟
عشق؟
لمس و ادراک یکپارچگی است.
نان گرمی است
که در دست ضعیف محتاجی،
بگذاری و نسیمی شوی و بگریزی؛
نه بدانند که ای،
نه بدانی او کیست.
هنر مرهم زخم است عشق.
یا که آن چشمه آب است؛
زلال،
گوارا و خنک
در دیاری برهوت؛
که چو آمد تشنه،
او بنوشد زان چشمه،
بی اجرت،
بی منت.
عشق را تعریف نیست.
عشق را باید دید؛
باید داشت؛
باید کاشت.
آتلان بیات فرزند مرحوم آنا محمد بیات گفتند که از شرکت در این جلسه بسیار خرسند هستم و تشکیل چنین جلساتی را بسیار مفید می‌دانم و امیدوارم که من هم بتوانم راه پدرم را ادامه بدهم.
احمد آتا گفتد اولین جلسه‌ای است که در جلسات انجمن جیحون شرکت می‌کنم و تشکیل چنین جلساتی را بسیار مفید می‌دانم و از این بابت بسیار خوشحال هستم.
عبدالرحیم نیازی ساعی، معلم بازنشسته، فعال فرهنگی و یکی از بنیانگذاران بنیاد مختومقلی فراغی گنبد، از دکتر ابراهیم کلته بابت این جلسه سپاسگزاری کردند و اظهار کردند که ایشان به خوبی توانستند اطلاعات خودشان را در میان بگذارند.
نیازی ساعی اطلاع دادند که در آینده بسیار نزدیک قرار است یک نشست قدردانی و تجلیل برای جناب محمود عطاگزلی که دو هفته پیش نشان مختومقلی را بابت فعالیتهای فرهنگی و نگارش مقالات مختلف در زمینه مختومقلی شناسی و.... از ترکمنستان دریافت کرده‌اند، برگزار کنیم. من از این فرصت استفاده می‌کنم و همه عزیزان را برای شرکت در این جلسه دعوت می‌کنم و در ضمن اگر پیشنهادی برای بهتر برگزار کردن این جلسه دارید، خوشحال خواهیم شد که مطرح نمایید.
حبیب نیازی ساعی ضمن سپاسگزاری از جناب محمود عطا گزلی و مسئولان انجمن جیحون بابت تشکیل چنین جلسه مطالب زیر را مطرح کردند.
21 جلد کتاب با عنوان تورکلر در سال 2002 در آنکارا به چاپ رسیده است. به کوشش اینجانب 19 جلد این مجموعه با نرم افزار گوگل ترنسلیت ترجمه شده است. توضیح این نکته ضروری است که ممکن است در ترجمه گوگل ترنسلیت، برخی کاستی‌ها پیش بیاید و بعضا ممکن است نیاز به بازنگری و ویرایش داشته باشد. در ادامه ایشان از اعضای انجمن و اساتید فن درخواست کردند که برای نحوۀ استفاده از این اثر و ترجمه فارسی آن نظرات خودشان را مطرح کنند.
حبیب نیازی ساعی همچنین خبر دادند که تعداد کتاب های چاپ شده از طرفن بنیاد مخدومقلی و کانون باز نشستگان به 11 کتاب رسیده است. از جمله آثار چاپ شده «کتاب » اثر ساریخانف و «سئنتئغلانان سطرلر» اثر نویسنده و شاعر «محمد بردی آنّا گلدییو»هستند. ایشان برخی از عبارات کتاب اخیر را برای حضار قرائت کردند.
دایانچ غروی و سینا کلته، نیز خرسندی خودشان را از شرکت در این جلسه را بیان کردند.
فرهاد قاضی از دکتر ابراهیم کلته بابت سخنرانی در این جلسه و همچنین از قربان محمد سحرخیز بخاطر قبول مسئولیت مجریگری و شرکت کنندگان محترم بابت حضور در هفتاد و دومین جلسه انجمن ادبی جیحون سپاسگزاری کردند.
علاوه بر دوستانی که نامشان ذکر شد بزرگواران دیگری نیز در این جلسه شرکت کرده بودند.
سلیمه رجایی، حمیده کلته، امین هلاکو، حاجی امان دوجی، ناز محمد یگن محمدی، الیاس عاشری، نعمت‌الله نبوی‌زاده، عبدالحمید نظری، امان محمد خوجملی، دانیال قزلجایی، خوجه دردی قوجقی، نیاز دردی قوجقی و محمد طواق خوشکام.
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.