ترکمن سسی - مقاله زیر با عنوان آرمینیوس وامبری ( ۱۹۱۳- ۱۸۳۲) توسط گیورگی هازای - پال فودور برای گردهمایی بزرگداشت توسط آکادمی علوم مجارستان ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۳ نگاشته شده و توسط سلیمه رجایی به فارسی ترجمه شده است.
امروز هدف ما گرامیداشت صدمین سالگرد درگذشت آرمینیوس وامبری است که یکی از بنیانگذاران دیسیپلین ما یعنی تورکولوژی می‌باشد. برای درک کامل جایگاه او در جریان آغاز تحقیقات گذشته و حال مردمان و زبان‌های ترک، لازم است به تاریخ این منطقه در قرن نوزدهم و حتی قبل از آن نگاهی بیندازیم. آغاز تحقیقات ترکی از این حقیقت ناشی می‌شود که تهاجم ترک‌ها در قرن یازدهم به آناتولی، یعنی از نظر سیاسی به امپراتوری بیزانس یا روم شرقی رسید. اروپا چاره‌ای نداشت جز قبول حضور فاتحان جدید در مناطق شرقی قاره و پذیرفتن این حقیقت که مواجهه سیاسی و نظامی اجتناب ناپذیر است. این بدین معنا بود که اروپا مجبور بود در مورد ترک‌ها بیشتر بداند یعنی زبان ترکی، تاریخ و زندگی روزمره آن‌ها. در نتیجه این تلاش‌ها مطالعات زیادی درباره این موضوعات آغاز گردید و تحقیقات تورکولوژیک را در اروپا پایه‌گذاری کرد.
در قالب این مقاله مختصر، حتی معرفی لیست کوتاه از این تلاش‌های با ارزش در باره ترک‌ها در اروپا، پیشرفت سیاسی آن‌ها در قلمرو امپراتوری عثمانی، تماس‌های آن‌ها و مواجه آن‌ها با اروپا در طول این هفت قرن تا سقوط سلسله عثمانی امکان‌پذیر نمی‌باشد.
با آغاز قرن شانزدهم، این تلاش‌های دانشمندانه ثمر داد و باعث پیدایش بسیاری از توصیفات زبانی کوتاه و بلند، لیست لغات، دیکشنری‌ها و کتاب‌های گرامر گردید. تلاش‌های این دانشمندان ایتالیایی، آلمانی، مجارستانی، فرانسوی و انگلیسی، امروزه اسناد با ارزش تاریخ زبان ترکی، در طول این قرون را تشکیل می‌دهند.
نکته برجسته این کوشش‌های دانشمندانه، بدون هیچ شکی، دستور زبان و دیکشنری لهستانی اف، مینسکی می‌باشد که در خدمت دربار وین در قرن هفدهم کار می‌کرد. کل این تلاش‌ها، آگاهی ما را دربارۀ زبان گفتاری و نوشتاری ترکی در اروپا در قرون وسطی را بطور وسیعی افزایش داد. اما تورکولوژی یعنی تحقیق برنامه‌ریزی شده زبان‌های ترکی، در قرن نوزدهم آغاز گردید، که از ضرورت تحقیقات زبانشناسی هند و اروپایی در این برهه از زمان ناشی می‌شد. این دنیای پژوهشگر، رابطه ژنتیک زبان‌های اروپایی را کشف کرد و شروع به تحقیق در بارۀ این ارتباطات از زمان حال و گذشته خود کرد.
در نتیجه این تحقیقات، وجود زبان‌های هم خانوادۀ دیگری، به عنوان مثال زبان‌های سامی یا فنلاندی - یوریگ یا اوریگ (شاخه‌ای از زبان مردم آسیایی ساکن در شرق اورال بخصوص مردم سیبری غربی و مجارستان) کشف شد. در عین حال تحقیقات در باره زمان گذشته و حال زبان‌ها در گروه‌های فرعی یعنی (رومی، آلمانی، اسلوواکی و غیره) هم پیشرفت زیادی کرد. بنابراین قابل درک بود که محقیقن شروع به تجزیه وتحلیل گذشته و حال زبان‌های ترکی کردند که در مناطق وسیعی از قاره اروپا - آسیایی گسترش یافته بودند.
آرمینیوس وامبری در آغاز این تحقیقات، وارد صحنه پژوهشی زبانشناسی و نژادشناسی در این عصر مجذوب کننده می‌شود. دست تقدیر این بود که او یکی از دانشمندانی شد که واقعاً در کار تحقیقاتی در این دهه همکاری کرد، بنا براین استحقاق آن را دارد که بعنوان یکی از مؤسسین تورکولوژی بین‌المللی مورد توجه قرار گیرد.
آرمینیوس جوان که در سال ۱۸۳۲ در یک خانواده بسیار فقیر یهودی به دنیا آمده بود، تحصیلاتش را تحت شرایط محیطی بسیار سختی آغاز می‌کند. کانون علاقه او زبان‌های آسیایی (شرقی) بود. در بین این زبان‌ها و لهجه‌های ویژه، زبان ترکی برای او حق تقدم داشت.
در قرن نوزدهم، ارتباط این مردم با اهالی مجارستان در زمان گذشته مشخص بود. بدیهی بود که تحقیق در بارۀ این زبان ممکن بود دروازه اکتشاف منابع مهم برای تحقیقات در مورد گذشته عموماً مشترک با نیاکان مجارها را بگشاید.
در خلال اولین سفرهایش به ترکیه (۱۸۶۱- ۱۸۵۷) شروع به مطالعه منابع تاریخ تماس‌های ترکی مجارستانی در امپراتوری عثمانی کرد. اولین دست‌آورد او کشف اثر جذاب ترجمان محمود تحت عنوان (تاریخ اونگوروس) به معنی (تاریخ مجارها) می‌باشد. این اثر ترجمه ترکی تاریخ مجارستان به زبان لاتین است که یک مقاله تاریخی- سیاسی با هدف تشویق سلیمان اول، برای ادامه عملیات جنگی‌اش برای غلبه بر وین می‌باشد.
در ضمن این موضوع زمانی است که او تحقیقاتش را روی آثار نوشته شده زبان ترکی شرقی دقیقاً لهجه ادبی چاغاتایی‌اش را آغاز کرد. سفر مشهور او به این منطقه در سالهای ( ۱۸۶۳- ۱۸۶۲)برای او شهرت جهانی کسب کرد. او اولین اروپایی بود که موفق شد از این منطقه بازدید کند و اطلاعات موثقی را در بارۀ مردمان و فرهنگ‌های آنان برای اجتماع پژوهشگر و دنیای سیاست به ارمغان آورد. این سفر همچنین به معنی آغاز فعالیت‌هایش به عنوان کارشناس مردمان ترک ساکن در آسیای مرکزی بود که در این برهه از زمان بیشتر و بیشتر مورد توجه (هدف) سیاسی قدرت‌های اروپایی یعنی عمدتا بریتانیای کبیر و روسیه گردید.
وامبری در وهله اول به عنوان متخصص زبان‌های ترکی مشهور است. او در مقام یکی از بنیانگذاران تورکولوژی بین‌المللی، برای دنیای پژوهشگران یادگارهای (لوح‌های تاریخی) مهمی از تاریخ و فرهنگ این مردمان یعنی ( کوتادگوبیلیگ، شیبانی‌نامه، فِرِک باداِش شیدّه و غیره) را به اضافه اولین خلاصه‌ها و مقدمه‌ها در رشته تورکولوژی و اولین تلاش‌های اتیمولوژیک (تحقیق در مورد ریشه‌یابی) فرهنگ لغت این زبان‌ها را با خود به ارمغان آورد.
همانطور که در بالا ذکر شد، بعد از سفر مشهورش به آسیای مرکزی، که درست قبل از اشغال این خطه توسط روس‌ها اتفاق افتاد، او کارشناس خبره سیاسی در اروپا در مورد این منطقه گردید. این موضوع بیشتر و بیشتر نقش عمده‌ای را در استراتژی نیروهای سیاسی برجسته بازی کرد و نام او مخصوصاً در انگلستان شناخته شده بود. نام او تا به امروز در جراید معاصر ذکر می‌شود. به عنوان مثال، نوشتجات او مرتباً تحت عنوان »خارجی مشخص» در مجله تایمز منتشر می‌شد.
ارتباطات او با محافل رسمی انگلیسی معلوم بود، حتی اداره امور خارجی بر معلومات او و شبکه ارتباطی بین‌المللی او توجه زیادی می‌کرد. تمام این‌ها در گزارش‌های مکتوب او بین سالهای ۱۸۸۹ و ۱۹۱۱ به خوبی مستند شده‌اند. نظرات سیاسی او به وضوح منعکس می‌کنند که او مدافع پر و پا قرص مصالح بریتانیایی بوده و دشمن جانی روسیه تزاری بوده است. در خاطراتش به نام «کشمکش‌های من» او توضیح می‌دهد که این احساسات منفی به زمان کودکی او برمی‌گردد که شاهد هجوم ارتش روسیه در سال ۱۸۴۹ بوده است. بنا به درخواست «هاسبورگ‌ها » جنگ استقلال مجارستان را سرکوب کرده‌اند.
امروزه مستشرقین مجارستانی به کارهای بزرگ (موفقیت‌های) پژوهشگرانه آرمینیوس وامبری در مجارستان و بیرون از مرزهای آن، حق شناسانه واقف هستند. بنیان گذاشتن اولین کرسی مطالعات ترکی در دانشگاه بوداپست در سال ۱۸۷۳، آغاز مهمی برای گسترش این دیسیپلین در مجارستان بود. فعالیت‌های پژوهشگرانه و کرسی استادی وامبری باعث تشویق گسترش رشته‌های دیگر در آکادمی علوم و دانشگاه بوداپست شد. بنابراین نسل پژوهشگران امروزی مدیون قدردانی و احترام به موفقیت‌های بنیادین او هستند.
* کارشناس مترجمی زبان ی و دبیر بازنشسته دبیرستان‌های شهرستان گنبد کاووس
**گردهمایی بزرگداشت توسط آکادمی علوم مجارستان ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۳
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.