روز کتاب و کتابخوانی و دوری ما از کتاب

ترکمن سسی : مجتبی لشکر بلوکی - کتاب چیست ؟ مجموعه‌ای از صفحات نوشته‌شده ، مصور ، چاپ‌شده یا صفحات خالی (صفحه سفید و نانوشته) ؛ ساخته‌شده از جوهر ، کاغذ (ورق) ، پوست حیوانات یا مواد دیگر (چسب ، نخ و…) است که معمولاً از یک طرف یا سمت به یکدیگر محکم شده یا متصل می‌گردند.

هر برگه در کتاب ، ورق و هر سمت یا روی هر ورق ، صفحه نامیده می‌شود.
به جلد کردن کتاب به اصطلاح صحافی گفته می‌شود. کتاب ها علاوه بر کاغذی با گسترش فناوری نوعی کتاب به شکل الکترونیکی که به آن کتاب دیجیتالی یا e-Book گفته می شود و همچنین کتاب های صوتی .
اندازه کتاب ها :
کتاب ها در اندازه‌های مختلف بسته به حجم کتاب چاپ می گردد و بیشتر یک امر سلیقه‌ای می‌باشد ، عموم کتابها در اندازه‌های زیر چاپ می‌شوند (ابعاد به سانتی‌متر هستند) :
قطع جیبی
۱۵x۱۱    قطع پالتویی
۲۱x۱۲    قطع رقعی
۲۱x۱۴    قطع خشتی (مربعی) ۲۱x۲۱    قطع بیاضی
۲۲x۲۹
قطع وزیری
۲۴*۱۷
(بیشتر کتابها در اندازه وزیری چاپ می‌شوند)    قطع بیاضی بزرگ
۲۴x۳۴    قطع رحلی کوچک
۲۹x۲۲    قطع رحلی بزرگ
۳۴x۲۴    قطع سلطانی
۴۹x۳۴
انواع کتاب از ابتدا تا کنون :
1-    لوح‌های گِلی ( در منطقه ی بین‌النهرین از ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد ، توسط تمدن سومر ابداع شده بود )
2-    پاپیروس ( از حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد در مصر رایج شد و تا قرن ششم میلادی نیز ادامه داشت .)
به نظر می‌رسد که واژه انگلیسی ( paper) به معنای کاغذ نیز از پاپیروس ریشه گرفته باشد.( مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران)
3-    سایر انواع تومارها ( از چرم ، پوست حیوانات و پارچه نیز برای نوشتن مورد استفاده قرار می‌گرفت. پوست ، مرکب را از هردوطرف جذب می‌کرد و از پاپیروس بادوام‌تر و انعطاف‌پذیرتر بود.    (دائرةالمعارف کتابداری) )
4-    کدکس ( شکل امروزی کتاب است ؛ یعنی صفحات پوست ، پاپیروس و غیره که تا خورده و از یک محل به یکدیگر دوخته شده باشند. پیدایش کدکس به قرن دوم میلادی بر می‌گردد که توسط مسیحیان برای نگارش متون مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفت. )
صنعت چاپ :
تا قبل از اختراع ماشین چاپ ، نسخه‌برداری از کتاب‌ها تنها از طریق رونویسی از کتاب‌ها امکان‌پذیر بود که تولید کتاب را بسیار کند و دشوار می‌کرد.( گودرزی می‌رانی، روزنامه جوان)و در صورت اشتباه‌هایی در نوشتن نویسنده مجبور به نوشتن دوباره آن برگ از کتاب می‌شد (در صورتی که در آغاز بر روی برگ کاغذ نوشته و سپس به صورت کتاب درمی‌آمد) اما در سال ۱۴۳۹، با اختراع ماشین چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ آلمانی ، تحول بسیار بزرگی در صنعت نشر کتاب صورت گرفت.
اولین کتابی که با استفاده از دستگاه گوتنبرگ چاپ شد، انجیل بود که به علت تعداد سطرهایش در هر صفحه، به انجیل ۴۲ سطری معروف شد.( مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران)این ماشین چاپ ، ماشین فشار پیچی نام گرفت و سرعت چاپ آن، ۷۰ تا ۱۰۰ برگ در ساعت بود.      (دانشنامه رشد)
امروزه با توسعه تکنولوژی‌های نوین، دیگر نیازی به صرف هزینه زیاد و چاپ کتاب جهت معرفی به خوانندگان آن نیست. با کمک سیستم‌های چاپ بنابر تقاضا یک نسخه چاپ شده نمونه در کتاب فروشی‌ها یا نسخه کتاب الکترونیکی آن در وب سایت‌های مخصوص فروش کتاب مانند آمازون به خوانندگان نشان داده می‌شود تا پس از سفارش آنها چاپ شده و به آدرس آنها ارسال گردد. بدین ترتیب دیگر نیازی به اتلاف حجم وسیعی از کاغذ نبوده، اشکالات موردی کتاب‌ها بدون صرف هزینه و در زمان کوتاه قابل اصلاح می‌باشد. در این روش به دلیل ارسال و نگهداری فایل الکترونیکی کتاب، توزیع کتاب در کتاب فروشی‌های سراسر جهان آسان، سریع و کم هزینه گردیده‌است. به تازگی امکان چاپ کتاب به زبان فارسی با این روش توسط شرکت آمازون آمریکا فراهم گردیده‌است.
در عین حال، به نظر می‌رسد که مکانیزم چاپ، پیش از گوتنبرگ در چین رایج بوده‌است. برخی از منابع اختراع چاپ یا حروفچینی متحرک را به پی‌شنگ، کیمیاگر چینی نسبت می‌دهند. اختراع وی، شامل حروف مستقل چاپی بود که بر روی سفال مرطوب حکاکی می‌شد و پس از پختن، دوام زیادی پیدا می‌کرد.   (حجازی، آرش، ۱۳۸۶)
مجموعه کتاب (کتابخانه) :
استفاده از کتابخانه‌های خصوصی یا شخصی اولین بار در یونان باستان مورد توجّه قرار گرفت. در دوران باستان هزینه نگهداری کتابخانه‌ها معمولاً به وسیله فردی ثروتمند تأمین می‌شد. این کتابخانه‌ها می‌توانست خصوصی یا عمومی باشند. تفاوت این کتابخانه‌ها با کتابخانه‌های عمومی امروزی در محل تأمین هزینه‌های آنها بود که در کتابخانه‌های باستان این هزینه معمولاً از یک منبع عمومی تأمین نمی‌شد. این طور تخمین زده می‌شود که در شهر (رم) در قرن سوم میلادی در حدود ۳۰ کتابخانه عمومی وجود داشته‌است. بعدها در قرون وسطی صومعه‌ها و دانشگاه‌ها حتی دارای کتابخانه‌هایی بودن که امکان استفاده از کتاب برای مردم عادی را نیز فراهم می‌کرد. البته تمام مجموعه کتابخانه برای مردم قابل دسترسی نبوده و همچنین امکان بردن کتاب از کتابخانه وجود نداشته و برای جلوگیری از سرقت کتاب‌ها ، کتاب‌ها معمولاً با زنجیر به میز بسته شده بودند.
آغاز استفاده از کتابخانه‌های امروزی به حدود قرن پانزدهم میلادی بازمی‌گردد ؛ زمانی که برخی شروع به اهدای کتاب به شهرها کردند. گسترش کتابخانه‌های عمومی در ایالات متحده به اواخر قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد و تا حدود زیادی متأثر از اهدا کتاب‌هایی است که به وسیله اندرو کارنگی (Andrew Carnegie) صورت گرفت. استفاده از کتابخانه تا حدودی گروه اجتماعی افراد را نیز منعکس می‌کرد چراکه در حالی که قشر ضعیف یا متوسط جامعه باید بیشتر کتاب‌های خود را در کتابخانه‌ها پیدا می‌کردند افراد ثروتمند دارای کتابخانه‌های شخصی بودند.
ظهور کتاب‌های جلد کاغذی در قرن بیستم راه را برای استفاده عموم از کتاب باز کرد. این نوع کتاب‌ها خرید کتاب را برای بسیاری از افراد جامعه ممکن کردند. کتاب‌های جلد کاغذی معمولاً شامل مطالبی می‌شدند که قبلاً در مجله‌ها به چاپ می‌رسید. در نتیجه با استفاده عموم از کتاب، داشتن کتابخانه‌های خصوصی دیگر به عنوان نمادی از قشرها ثروتمند به کار نمی‌رفت.

در حال حاضر سه نهاد به طور تخصصی در ایران به امر کتابداری و امانت کتاب مشغول هستند :
1-    نهاد کتابخانه های عمومی کشور                   (دارای کتابخانه عمومی)
2-    کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان         (دارای کتابخانه تخصصی کودک و نوجوان)
3-    کتابخانه مدارس سراسر کشور                            ( دارای کتاب های متناسب با سن و رشته دانش آموزان )
نامگذاری روز کتاب و کتاب خوانی :
در سال 1372 شمسی ((24  آبان)) به عنوان روز کتاب و کتاب‌خوانی تعیین شد. این روز، یکی از روزهای هفته کتاب نیز هست. نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای 4 تا 10 دی ماه سال 1372 با پیام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی برگزار شد.
در هفته کتاب ، در مدارس ، مراکز کانون پرورش فکری ، مساجد ، دانشگاه‌ها ، و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی در موضوع چاپ و نشرِ کتاب برگزار می‌شود ، امسال هفته کتاب و کتابخوانی از 24 تا 30 آبان ماه می باشد .
نقش خانواده ها در علاقه فرزندان به کتاب :
برای ایجاد علاقه به کتاب و کتابخوانی ، عوامل متعددی نقش دارند که نخستین آنها «خانواده» است. در واقع نقطه آغازین ایجاد عشق و علاقه به کتاب و کتابخوانی از خانواده آغاز می گردد ؛ زیرا طبق دیدگاه روان شناسان ، شخصیت و هویت کودک در قدم اول در خانواده شکل می گیرد ، در واقع شاکله شخصیتی یک فرد تا فبل از شروع به سن رفتن به مدرسه می باشد . به طور طبیعی والدین علاقه مند به کتاب فرزندانی دوستدار مطالعه خواهند داشت و عکس آن نیز صادق است.
  تجربه نشان داده است که فرزندانی که در خانواده های اهل دانش بزرگ می شوند ، میزان مطالعه و گرایش به کتابخوانی در آنان نسبت به خانواده هایی که تمایلی به کتاب و مطالعه ندارند بسیار بیشتر است . اکثر علما و دانشمندان در خانواده هایی رشد نموده اند که والدین آنان اهل مطالعه و پژوهش بوده اند . زمانی که فرزندی می بیند که کتابخانه ای در خانه هست و پدر و مادر و همگی اعضای خانواده ، ساعاتی را به مطالعه اختصاص می دهند ، دیگر ، حتی نیاز به گفتن این که «باید مطالعه کنی» وجود ندارد .
 علت عدم استفاده برخی افراد از کتاب :
یکی از مشکلات و کاستی های جامعه ما گریز از کتاب و پایین بودن سطح فرهنگ مطالعه است. این نقیصه، ریشه ها و علت های مختلفی می تواند داشته باشد که شاید در رأس آنها «عدم احساس ضرورت» است. تا وقتی انسان در وضعیت «نیاز» قرار نگیرد ، در پی رفع آن نخواهد افتاد.
اگر در پاسخ شبهه های اعتقادی ، پرسش های سیاسی دربمانیم ، یا در مجلس و محفلی که از موضوع خاصی صحبت به میان می آید، احساس کنیم در آن زمینه بی اطلاعیم و شرمسار شویم و احساس کنیم از چرخه زمان و گردونه پرشتاب مسایل علمی و فکری جامعه عقب مانده ایم، نسبت به خلأ و نیاز آگاه می شویم و این می تواند شوق به مطالعه و کتابخوانی را در ما تقویت کند.
به دنبال آرامش و فرار از استرس :
اگر در زندگی روزمره استرس زیادی را تجربه می‌کنید ، کتاب بخوانید . تحقیقات انجام‌شده در سال ۲۰۰۹ در دانشگاه ساسکس (Sussex) نشان داد که مطالعه کردن ، مؤثرترین روش برای مقابله با استرس است. کتاب خواندن حتی از فعالیت‌های محبوبی مانند گوش دادن به موسیقی ، لذت بردن از یک فنجان چای یا قهوه و قدم زدن ، در حفظ آرامش هنگام مواجهه با مشکلات و مقابله با استرس بسیار مؤثرتر است.
چگونگی مهارت نوشتن  :
این مورد ارتباط مستقیمی با افزایش دامنه‌ی لغات دارد. خواندن آثار خوب و ارزشمند تأثیر چشمگیری بر توانایی نوشتن دارد. تجربه‌ی وزن کلام ، روانی بیان و سبک نوشتاری نویسنده‌های مختلف ، بر سبک نوشتن ما تأثیر می‌گذارد. همان‌طور که موسیقی‌دان‌ها بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند و از هم تأثیر می‌پذیرند و نقاشان از تکنیک‌های اساتید قبل از خود الگو می‌گیرند ، نویسندگان هم با خواندن آثار دیگران ، یاد می‌گیرند که چطور افکار خود را در قالب نثر به رشته‌ی تحریر درآورند .

فواید کتاب خواندن و مطالعه :
    مطالعه، یک فرایند فعّال ذهنی است .
    مطالعه، پایه های مهارت را می سازد .
    مطالعه، واژگان شناخته شده شما را افزایش می دهد .
    مطالعه، تمرکز را افزایش می دهد .
    مطالعه باعث ایجاد اعتماد به نفس می شود .
    مطالعه، حافظه را تقویت می کند.
    مطالعه، انضباط فردی را افزایش می دهد .
    مطالعه به ما این امکان را می دهد که همه جا مطلب بیاموزیم .
    مطالعه، خلاقیت را افزایش می دهد.
    مطالعه این امکان را به شما می دهد که در رابطه با موضوعی صحبت کنید .
    مطالعه کتاب، سرگرمی ارزانی است .
    مطالعه این امکان را به شما می دهد که به اختیار خود مطلب بیاموزید .
    مطالعه، مشارکت ذهنی جدید ایجاد می کند .
    مطالعه، قوای استدلال شما را افزایش می دهد.
    مطالعه کردن، مهارت های شما را می سازد .
    مطالعه، شما را از مضرّات دنیای دیجیتالی دور می کند .
    مطالعه باعث می شود که اشتباهاتمان کاهش پیدا کند .
    در حین مطالعه، شما با مطالب غافلگیر کننده و مفیدی روبرو می شوید .
    مطالعه کسالت را کاهش می دهد .
رهبری و فرهنگ کتاب و کتابخوانی  :
پیشرفت کشور بدون توسعه در بخش کتاب  غیرممکن است و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دستگاه‌های دولتی ، و صاحبان انگیزه ، به مقوله کتاب اهمیت بدهند و تولید کتاب را با جدیت دنبال کنند.    (بازدید رهبر انقلاب از نمایشگاه بین المللی کتاب تهران  21/02/1390)
خاطره ای از محسن چینی فروشان ، مدیر عامل اسبق کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان :
""کتابخانه‌ی مقام معظم رهبری نسبتاً بزرگ است و کتاب‌ها موضوعات مختلفی دارند . ایشان کنار خیلی از کتاب‌ها حاشیه‌نویسی کرده‌اند و من خیلی دلم می‌خواهد یک زمانی آن چیزی که می‌شود از این حاشیه‌ها منتشر کرد ، منتشر بشود ، چون با دقت و با ظرافت حاشیه نوشته‌اند  .
در مورد بخش ادبیات کتابخانه، شعرش خیلی جلب توجه می‌کند. البته بخشی از کتاب‌های شعر را شعرا به مناسبت‌های مختلف هدیه داده‌اند. بعضی هم طبق آنچه که من دیدم، معلوم بود مربوط به خود ایشان است و بعضی‌هایش را خودشان در جوانی خریده‌اند. خلاصه شعرش خیلی غنی است، اما در بخش شعر، انواع و اقسام غزلیات حافظ و حافظ‌شناسی خیلی برجسته است. البته به آنها مراجعه می‌کنند و این‌طور نبوده که مثلاً همان‌طور نو مانده باشد و کتابخانه‌ای باشد. در بعضی از آنها یادداشت بود و بعضی‌هایش هم مثلاً معلوم بود که محل مراجعه است.
کتاب‌های رمان ایشان که اغلب معروف هستند و از نویسندگان مختلف و معروف در کتابخانه هست. مثلاً کتاب‌های نویسندگان روس مثل چخوف، نویسندگان عرب و رمان‌های مختلفی از نویسنده‌های فرانسوی مثل بالزاک و رومن رولان . ""   
ادبیات شفاهی را جدی بگیرید  :
مقام معظم رهبری :   یادم می‌آید مادربزرگم در شب‌های زمستان ، قصه‌های باستانی و قصه‌های قرآنی را برای ما می‌خواند و چقدر تأثیر می‌کرد و همان‌ها را من مدت‌ها یادم بود . مثلاً قصه‌های پیامبران و حضرت یوسف یادم بود و من تقریباً حتی وقتی به سن نوجوانی رسیده بودم ، همه‌ی قصه‌ها را بلد بودم . علتش این بود که مادربزرگ این قصه‌‌ها را گفته بود.
البته آفت قصه‌گویی هم بحث افسانه‌ها است که بعضی وقت‌ها با خرافات مخلوط می‌شود. سعی کنید به آن آفت‌ها دچار نشوید و بیشتر قصه‌گویی تاریخی و مسائلی از این قبیل را پیگیری کنید.
کتاب‌هایی که حتما باید بخوانید :
بنده از چیزهایی که برای صاحبان فکر و کسانی که می‌خواهند افکار اسلامی را برای مردم بیان کنند - مبلّغان دینی ، اهل منبر ،
سخنگویان دینی - واقعاً لازم می‌دانم ، این است که یک دوره کتابهای مرحوم مطهری را بخوانند . شیوه‌یی پیدا کنید که این کتابها خوانده شود ؛ هم در کتابهای درسی بیاید ، هم در دانشگاه‌ها بیاید . خوشبختانه کتابهای ایشان سهل التناول است ؛ یعنی نگارشِ خیلی شیرین و خوبی دارد ... علما و فضلا و جوانها - بخصوص طلاب جوان ما - باید یک دوره کتابهای شهید مطهری را خوانده باشند .                                  (بیانات در دیدار اعضای کنگره‌ی حکمت مطهر ۱۳۸۲/۱۲/۱۸)
 بچه‌های کوچک باید با کتاب اُنس پیدا کنند  :
در منزل خودِ من، همه‌ی افراد، بدون استثنا، هرشب در حال مطالعه خوابشان می‌برد. خود من هم همین‌طورم. نه این‌که حالا وسط مطالعه خوابم ببرد. مطالعه میکنم؛ تا خوابم می‌آید، کتاب را میگذارم و میخوابم. همه‌ی افراد خانه‌ی ما، وقتی میخواهند بخوابند حتماً یک کتاب کنار دستشان است. من فکر میکنم که همه‌ی خانواده‌های ایرانی باید این‌گونه باشند. توقّع من، این است. باید پدرها و مادرها، بچه‌ها را از اوّل با کتاب محشور و مأنوس کنند. حتّی بچه‌های کوچک باید با کتاب اُنس پیدا کنند. باید خریدِ کتاب، یکی از مخارج اصلی خانواده محسوب شود     ( مصاحبه در پایان بازدید از نمایشگاه کتاب ۱۳۷۴/۲/۲۶)

و من الله توفیق
مجتبی لشکربلوکی – کارشناس تعلیم و تربیت

نوشتن دیدگاه