ترکمن سسی - در پی وقوع سیل در گلستان ، محمود سوقی- کارشناس ارشد شهرسازی ، در تبیین اجمالی سیل فرودین سال 1398 استان گلستان ، مقاله ای با رویکرد علمی نگاشته است که برای شناخت این پدیده و مقابله با آن اهمیت دارد و در راستای گسترش اطلاع رسانی در این پایگاه خبری منتشر می گردد.
معرفی منطقه:
استان گلستان با مساحتی حدود 20438 کیلومترمربع در شمال شرق کشور واقع شده است. این استان پنج حوضه رودخانه ی گرگان رود، اترک، قره سو، خلیج گرگان و نکارود را دارد.
رودخانه گرگان رود در حوضه آبخیز گرگان رود واقع شده است. این رودخانه با طول حدود 300 کیلومتر از دامنه های شمالی البرز شرقی و دامنه های غربی ارتفاعات استان خراسان شمالی سرچشمه می گیرد و از بهم پیوستن رودهای زاو، دوغ، چهل¬چای، زرین گل، تیل آباد، رامیان و محمدآباد تشکیل می شود. این رودخانه پس از عبور از شهرهای گنبدکاووس و آق قلا و سیمین شهر با تشکیل یک دلتای بزرگ در شهرستان گمیشان به دریای خزر می ریزد. به منظور بهره برداری بیشتر برای توسعه کشاورزی، سد وشمگیر و نیز سدهای گلستان و بوستان روی این رودخانه و شاخه های فرعی آن احداث شده است.
شرح حادثه سیلاب:
1- زمان بارش های منجر به سیلاب
از ساعت 6:30 صبح روز 27 اسفندماه تا ساعت 6:30 صبح روز جمعه 2/1/1398 مقدار بارش در ایستگاه توسکاچال مینودشت به 354 میلیمتر رسید که نسبت به میانگین سالانه منطقه رقم بسیار بالائی است. سامانه بارشی از روزهای قبل با اشباع نمودن حوضه های آبریزاستان باعث بالا آمدن آب رودخانه های متعدد و وسرریز شدن سدهای استان ازجمله سد بوستان، گلستان و وشمگیر گردید. موج دوم و سوم بارشها از تاریخ 4/1/98 الی 7/1/98 و تاریخ11/1/98 الی 13/1/98 رخ داد که منجر به طولانی شدن وضعیت سیلابی در شهرهای در معرض خطر گردید.
2- گستره مکانی اثر بارش و تشکیل سیلاب
حوضه بارش در وسعتی به مساحت 8500 کیلومترمربع شامل 11 شهرستان که عبارتند از مراوه تپه، کلاله، گالیکش، مینودشت، آزادشهر، رامیان، علی آباد و به صورت مخرب در گنبدکاووس، آق قلا و گمیشان و بخش هایی از گرگان که مجموعاً 40% مساحت کل استان را شامل می گشت. رخ داد.
در چنین گستره¬ای به طول تقریبی 170 کیلومترمربع و 50 کیلومتر عرض، 750 آبادی استان با جمعیتی بالغ بر 695000 نفر جمعیت زندگی می کنند. تعداد واحدهای مسکونی در مناطق روستایی مذکور 181000 واحد بود که 135000 واحد آن بدون اسکلت می باشند. همچنین در شهرستان های درگیر در سیل از تعداد 32 شهر استان 25 شهر در این گستره واقع شده اند که جمعیتی بالغ بر 844000 نفر را در 246000 واحد مسکونی جای داده اند که از این تعداد واحدهای مسکونی، حدود 117000 واحد فاقد اسکلت می باشند.
براساس مشاهدات میدانی سیل 32000 واحد مسکونی در مناطق شهری و 25000 واحد در مناطق روستایی در معرض تخریب سیل واقع گردیده اند.
3- مشخصات سیلازحیث میزان بارش و نوع مورفولوژی بستر
با بررسی ایستگاه های هواشناسی بیشترین مقدار بارندگی در روزهای پیش و روز سیلاب در ایستگاه توسکاچال مینودشت با 354 میلی متر می باشد که نسبت به میانگین سالیانه 267 میلی متر در 5 دهه گذشته 122 برابر بیشتر می باشد! و کل حوضه تجمع آب سیلاب مقدار میانگین بارش 178 میلی متر از 27 اسفند الی 2 فروردین بر کل حوضه است.
از سویی با بررسی ارتفاع تراز متوسط شهرستان های درگیر سیلاب مشاهده می¬گردد ارتفاع از سطح دریا در گنبد حدود 36 متر و در انتهایی ترین نقطه گرگانرود در روستای خواجه نفس شهرستان گمیشان به 26- متر می¬رسد که اختلاف ارتفاع حدود 60 متری از ابتدا تا انتهای مسیر پرپیچ و خم رودخانه و مسیل بطول 185 کیلومتر را نشان می دهد.
شیب متوسط بین 2/0 تا 3/0درصد در امتداد شرق به غرب حوضه آبریز می باشد. چنین شیب ملایم و کمی در مسیر آبراهه و رودخانه در اثر flash floodپخش شدگی آب و غوطه وری مراکز جمعیتی را در سیلاب موجب خواهد شد. لیکن در مسیر جنوب به شمال، وضعیت شیب متفاوت می باشد. با منتهی شدن جنوب حوضه آبریز به ارتفاعات البرز شمالی، ارتفاع از حدود 2800 متر به منفی 15 تا منفی 20 در حوالی آق قلا افت می کند که بیانگر شیب تند از 10% الی 47% در مسیر جنوب به شمال می باشد؛ لذا تلاطم ایجاد شده در رواناب ها در تلاقی دو خط کمابیش عمود بر هم جنوب به شمال و شرق به غرب، موجب ایجاد جریانات آب آشوبنده¬ای نیز می شود که قدرت تخریب سیلاب را افزایش می دهد؛ که در سیل گلستان در محدوده های آق قلا و گنبد این مصداق را می توان مشاهده نمود.
طول مسیر ماندری گرگانرود از گنبد تا خواجه نفس 180 کیلومتر است. برای تحلیل تصاویر ماهواره ای و تخمین مساحت 400 کیلومتر مربعی نوار سیلاب، پهنای تقریبی و متوسط سیلاب حدود 7/2 کیلومتر ارزیابی می شود که با محاسبات ریاضی ارتفاع پخش لحظه ای سیلاب حدود 5/3 متر تخمین می گردد.
دلایل رخداد سیل:
الف) مقدار، شدت و زمان بارش:
بارش متوسط 178 میلی متر در 4 روز و کل حوضه بارش و میزان بارش بیشینه 354 میلی متری در ایستگاه توسکاچال شهرستان مینودشت، حجم آب وسیعی را به حوضه به نسبت سالهای گذشته تزریق می¬کند که تناسب ظرفیتی آن را دستخوش تغییر می نماید.
ب) مورفولوژی زمین:
شیب ملایم شرق به غرب و همگرایی آن با شیب تند جنوب به شمال حوضه آبریز گرگانرود و همچنین زمین هموار دشت واقع در بین گنبد تا خواجه نفس امکان پخش شدگی آب سیلاب را فرهم آورد. این عارضه در محل تقاطع جریان آب عبوری با ابنیه و سازه ها از جمله راه آهن عبوری اینچه برون واقع در غرب آق قلا و در مسیر جاده های عبوری که به لحاظ مهندسی مرتفع تر از تراز مجاور بنا می گردند، گردید.
ج) جنس خاک:
جنس خاک در محدوده های درگیر سیل حوضه آبریز گرگانرود متشکل از نهشته های ریزدانه لس با مقادیر کمتر رس پوشیده گردیده است. در چنین حالتی از آنجا که جذب آب سطحی به دلیل اشباع شدگی ناشی از بارش های روزهای پیشین و ریزدانه بودن نهشته ها ص÷ورت نمی گیرد باعث ایجاد حالت راکد در آب می گردد و به دلیل عدم جذب توسط خاک اثر مخرب سیلاب را تشدید می کند.
د) عوامل انسان ساخت:
- سدها
در محدوده استان 22 سد وجود دارد و در ایجاد زمان تاخیر برای جلوگیری از تشکیل دبی ماکزیمم و سیلابی می توانند نقش به سزایی ایفا نمایند. سد گلستان نه تنها در سیل 1398 بلکه در سیل سال 1381 نیز تاثیر به سزایی داشته است. طبق مشاهدات میدانی تا پیش از شروع بارندگی ها در 27 و 28 اسفند ماه 1397، حدود 88% حجم سدهای در دست بهره برداری استان به ویژه سدهای گلستان، بوستان و در بالاترین حجم خود آب داشت که با شروع هشدار سازمان هواشناسی مبنی بر ورود سامانه پرقدرت بارش در مورخ 25/12/1397 عملیات تخلیه تدریجی مخازن سدها با هدف کاهش خسارت سیلاب و نیز جلوگیری از آسیب به سدها در روز 26 اسفند ماه 1397 شروع گردید.
- لایروبی و آبخیزداری
با عنایت به توضیحات ذکر شده در بخش مورفولوژی حوضه آبریز رودخانه و با توجه به شیب نسبتاً تند جنوب به شمال و شیب ملایم شرق به غرب گرگانرود و میزان انتقال تنه های درختان و خاکهای سست جنگل به درون رودخانه گرگانرود بیش از سایر رودخانه احساس می گردد و از سویی طبق برآوردها در طولی بالغ بر 1700 کیلومتر از رودخانه ها که نیاز به عملیات لایروبی دارند ظرف 10 سال تنها 180 کیلومتر آن انجام شده است و 200 کیلومتر از طول رودخانه ها نیز به دلیل مجاورت با سکونتگاه ها نیاز به دیوارکشی دارد. چنین تصوری از وضعیت رودخانه ها مسلماً ریسک سیل و آسیب پذیری های ناشی از آن را در گستره گلستان بالا برده است. این امر به ویژه در ورودی آب گرگانرود به دریای خزر در محدوده خواجه نفس ملموس به نظر می رسد.
توجه به مباحث آبخیزداری در محدوده های کوهستانی با پوشش گیاهی به صورت پراکنده هر چند انجام شده لیکن مشاهدات میدانی نشان دهنده اقدامات جهادی در این بخش با توجه به اثبات تاثیرات آن به روی سیلاب ها را می طلبد.
- ساخت و سازها و ساماندهی ضوابط ساخت:
عدم تجاوز به بستر و رعایت حریم رودخانه ها در ساخت ابنیه، اصل انکارنشدنی در کاهش مخاطرات سیل علی الخصوص در سکونتگاه های روستایی به شمار می رود. این امر به وضوح در نواحی شمالی و غربی شهر آق قلا خود را نمایان نمود به گونه ای که اگر ساخت ریل راه آهن و جاده ها با در نظرگرفتن کاهش ریسک سیلاب در شهر آق قلا مطالعه و اجرا می گردید؛ به مراتب خسارت های ناشی از سیل در این مقطع کمتر بود. همچنین عدم رعایت حریم رودخانه ها از سوی شهروندان و عدم نظارت شهرداری بر چنین ساخت و سازهایی باعث به وجودآمدن خسارت های فراوانی به ساختمان ها در این حیطه گردید. هرچند با تصمیمات کارشناسی شورایعالی شهرسازی و معماری ایران و تشخیص عدم نیاز به توسعه افقی شهر با توجه به ظرفیت سنجی جمعیتی شهر، در طرح های جامعی که اخیراً مصوب گردیده است. مساحت شهر آق قلا و سیمین ¬شهر و کمیش تپه علی الخصوص در مناطق پست که هم اکنون درگیر آبگرفتگی می باشند کاهش گردید و این اقدام شورایعالی شهرسازی در خروج اراضی سیل¬گیر از اقدامات کارشناسانه شورایعالی شهرسازی ومعماری ایران در این حیطه به حساب می آید لیکن تدوین ضوابط ساخت و ساز در این مناطق به ویژه استفاده از ضوابط احداث بنا بر روی ارتفاع نیازمند مطالعه می باشد.
منابع:
تذکر: در تدوین این متن از گزارش سیل استان گلستان به قلم دکتر علی بیت اللهی کمک گرفته شده است.
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.