مختومقلی پل ارتباطی بین ایران و ترکمنستان

استاد موسی جرجانی
مختومقلي فراغي شاعري كه با سروده‌هايش همواره مردم را به‌اتحاد و وحدت دعوت مي‌كند و ديدگاهش نه تنها فرا قومي، بلكه جهاني است.

مختومقلي بنيانگذار ادبيات نوين تركمني است. وي براي كتابت اشعار خود سبك و سياق ساده و خاصي را بوجود مي‌آورد كه اين سبك، از آن زمان تاكنون پايدار باقي مانده و تمام شاعران معاصر وي و بعد از وي، از اين سبك پيروي كرده‌اند.
مختومقلي در طول حيات خود، اشعاري با مختواي غني اسلامي مي‌سرايد كه تحسين همه عالمان مشرق زمين را برمي انگيزد و اين اشعار برتري خاصي نسبت به شاعران كلاسيك ديگر به‌وي داده است و به‌خاطر همين و همچنين به خاطر خدمات ارزنده‌اي كه وي با سرودن اشعارش، به مردم عرضه داشته، هر سال مراسم بزرگداشت باشكوهي در ايران و همچنين در تركمنستان برگزار مي‌شود.

البته بعد از كسب استقلال تركمنستان و گشايش مرز بين ايران و تركمنستان، روابط بسيار خوب و صميمانه‌اي بين دو كشور در عرصه‌هاي مختلف سياسي، اقتصادي و فرهنگي بوجود آمد و به‌دنبال آن مردم دو كشور همسايه كه 70 سال از ديدار يكدگير محروم بودند، با تلاش رهبران دو كشور توانستند با يكديگر ديدار كنند؛ همچنين از بركات اين حركت انساندوستانه، براي مردم تركمنستان شرايطي پيش آمده كه ضمن ديدار با بستگان و اقوام خود، بتوانند به زيارت قبر مختومقلي بيايند و در مراسم بزرگداشت اين شاعر فرزانه شركت كنند.
در همين راستا تعدادي از مسئولان و فعالان عرصه فرهنگي و هنري تركمنستان هر سال به ايران آمده و در مراسم بزرگداشت مختومقلي شركت مي كنند و ساعاتي را مهمان مردم و مسئولان استان هستند.

شاعر با سروده‌هايش زندگي مي‌ کرده
مي‌گويند شاعر با سروده‌هايش زندگي مي‌كند و مختومقلي نيز از جمله شاعراني است كه همانند بسياري از شاعران بزرگ ايران همانند: سعدي، حافظ، مولوي، فردوسي، خيام و غيره با سروده‌هايش براي هميشه در تاريخ ادبيات ايران اسلامي زنده خواهد ماند.
البته در ايران تمام اقوام سال‌هاست كه بطور مسالمت‌آميز در كنار هم زندگي كرده و مي‌كنند و قانون اساسي ايران براي همه اتباع، به‌خصوص اقوام ايراني، شرايط مساوي براي زندگي و فعاليت فراهم نموده، كه اين موضوع در اصل 19 و 20 قانون اساسي ايران آمده و بر اساس همين ماده‌هاي قانوني، تمام مردم ايران و اقوام ايراني، بطور يكسان در فعاليت‌هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي و هنري آزاد هستند و بر اساس همين ماده قانوني قوم تركمن نيز مثل ديگر اقوام ايراني، در فعاليت‌هاي سياسي، مثل نمايندگي مجلس شوراي اسلامي، شوراي شهر و فعاليت‌هاي اقتصادي مثل تاسيس شركت‌هاي خصوصي آزاد هستند و بر اين اساس فعاليت مي‌كند.

ضمنا بر اساس همين ماده‌هاي قانوني در حال حاضر بيش از10 انجمن فرهنگي و هنري و 5 نشريه با مديريت صاحبنظران تركمن در استان گلستان فعاليت مي‌كنند و شرايط مساوي براي فعاليت همه اندشمندان در عرصه‌هاي فرهنگي و هنري فراهم شده و هيچ مانعي در كار آنان نيست. ضمنا چاپ 25 كتاب تفسيري طي چند دهه اخير در ارتباط با اشعار مختومقلي توسط محققان تركمن ايراني، گواه بر اين تلاش‌ها مي‌باشد.
از سويي ايران اسلامي شاعران زيادي از اقوام مختلف دارد كه هر كدام از آنان نام و آوازه جهاني دارند. مثل مختومقلي كه از قوم تركمن است و شهريار كه از قوم ترك آذري و تيليم خان، شاعري توانمند كه از قوم قشقايي است و اين‌ها دلالت بر آزادي فعاليت فرهنگي و هنري و فراهم بودن بستري مناسب براي همه ايراني، از جمله قوم تركمن، و نيز ايجاد معاونت اقوام در كادر رياست جمهوري فعلي، گوياي توجه خاص نظام اسلامي به‌اقوام است.

مختومقلي در تركمنستان نيز براي مردم و مسئولان آن كشور بسيار اهميت دارد، بطوري كه برگزاري كنفرانس بين‌المللي مختومقلي كه سال گذشته با تدبير رياست جمهوري آن كشور و با شركت 400 شخصيت فرهنگي از 50 كشور جهان در عشق‌آباد برگزار شد، دليل بر اهميت مختومقلي در تركمنستان است. به‌همين خاطر، به‌نظر برخي از صاحبنظزان، «مختومقلي» پل ارتباطي بسيار خوبي بين ايران و تركمنستان است. البته اين بدان معنا نيست كه عامل وحدت و ارتباط فرهنگي بين دو كشور فقط به مختومقلي منتهي ‌شود.

در اين رابطه بايد اضافه كرد كه دو كشور بر اساس توافقنامه‌هايي كه بين سران دو كشور بامضا رسيده، در تمام زمينه‌هاي فرهنگي ارتباط مستقيم دارند، زيرا دو كشور مشتركات تاريخي و فرهنگي ديرينه‌اي با هم دارند كه امكان فعاليت مشترك در زمان دولت شوروري سابق امكان پذير نبوده، اما حالا با كسب استقلال تركمنستان شرايط بسيار مساعدي براي همكاري مشترك فرهنگي بين دو كشور بوجود آمده است. فعاليت رايزني فرهنگي ايران در عشق آباد، برگزاري نمايشگاه‌هاي متعدد: كتاب، صنايع دستي در دو كشور، چاپ و نشر كتاب و غيره گوياي آن است. البته اين ظرفيت‌ها با عنايت و توجه مسئولان دو كشور مي‌تواند، بطور عميق‌تري گسترش يابد و همچنين با همكاري مشترك محققان دو كشور مي‌توان با ترجمه، چاپ و نشر كتاب‌ها در دو كشور و نيز استفاده از منابع مكتوبي كه در كتابخانه‌هاي مركزي و آكادمي علوم تركمنستان در ارتباط با تاريخ ايران قديم وجود دارد، مي‌توان فرصت خوبي را براي محققان و دانشجويان فراهم آورد تا آنان از اين منابع بخوبي استفاده نمايند.
حال با ذكر اين مطالب، بهتر است كه قدري درباره زندگي و وطن خواهي شاعر مطالبي را عنوان كنيم.
مختومقلي كيست؟
مختومقلي فراغي، فرزند دولت محممد آزادي است كه خود از شاعران و عارفان نامدار مشرق زمين محسوب مي‌شود و شاعر در دوران كودكي و جواني در مكتب او بزرگ شده و از دانش و عرفان پدرش به‌نهايت بهره‌مند مي‌برد، بطوري كه او پدرش را اولين معلم و استاد خود مي‌داند.
اين شاعر و عارف حق‌جوي، در سال 1153 هجري قمري، (1733 ميلادي) در روستاي «حاجي قوشان» (آجی قوشان)، در فاصله 20 كيلو متري شرق گنبد كاووس(استان گلستان) و در يك خانواده مذهبي، متولد مي‌شود و در سال 1210 هجري قمري ( سال 1790 ميلادي) در كنار چشمه «عبا ساري» واقع در پاي كوه معروف و مرزي «سونگلي داغ»، در شهرستان مراوه‌تپه، وفات مي‌كند و بعد در گورستان آق‌تقاي در كنار پدرش به خاك سپرده مي‌شود. (قاضي، 1346: ص 24)، (جرجاني، 1379، ص 15).
مختومقلي سپس براي ادامه تحصيلات ديني خود به‌مدرسه ديني ادريس بابا در قزل آياق تركستان مي‌رود و بعد وارد مدارس خيوه و بخارا مي‌شود. وي در بخارا با استادي بنام نوري كاظم بن باهر، كه از تركمن‌هاي سوريه بود، آشنا مي‌شود، بعد‌ها مختومقلي با نوري كاظم براي سير و سياحت به افغانستان و هندوستان سفر مي‌كنند و در نهايت با كسب علم و تجربيات فراوان بعد از سال‌ها دوري از وطن، به ايران مراجعت مي‌كند و تا پايان عمر به‌تربيت فرزندان اين ديار مشغول مي‌شود.
مختومقلي با تخلص فراغي و پدرش با تخلص «آزادي» شعر مي‌سرايند.
(جرجاني، 1379: ص 15)، (قاضي، 1345، ص 299)
مختومقلي در سرودن اشعار و فهم شعري خود براي توده مردم، بر خلاف اشعار پدرش و ديگر شاعران كلاسيك تركمن كه در گذشته از لغات و كلمات تركي جغتايي كه فهم آن براي توده مردم قدري دشوار بوده است، از لغات و كلمات معمولي و رايج در بين توده مردم آنروز استفاده مي‌كند و بدين ترتيب سبك جديدي را از خود به‌يادگار مي‌گذارد و به پدر و بنيانگذار ادبيات نوين تركمني لقب مي‌گيرد.
يادآور مي‌شود كه مختومقلي به سه زبان: تركمني، فارسي و عربي آشنايي و تسلط كامل داشته و در اشعارش به‌كرات از لغات و كلمات اين زبان‌ها استفاده مي‌كند و كسي كه به‌ادبيات و زبان‌هاي عربي، فارسي و تركمني آشنا نباشد، هرگز نمي‌تواند به مفهوم واقعي اشعار وي پي ببرد. مختومقلي در طول حيات خود آنطوري كه در اشعارش آمده، به‌ اغلب شهر‌هاي ايران سفر كرده واغلب كتاب‌هاي شخصيت‌هاي فرهنگي ايران مثل سعدي، مولوي، حافظ، عطار نيشابوري و .. را مطالعه كرده است؛ بطوري‌كه اين سفر‌ها و مطالعه گنجينه‌هاي تاريخ و ادبيات فارسي، بر جهان بيني وي افزوده است.(گلشاهي، 1386: 35)
در حال حاضر از مختومقلي تنها يك كتاب ديوان شعر بجاي مانده است.
اين ديوان شعر براي اولين بار در ايران، در سال 1345 شمسي توسط استاد مراد دوردي قاضي، از طريق انتشاراتي قابوس در گنبدكاووس به‌چاپ مي‌رسد. در اين كتاب كه در قطع وزيري و در 800 صفحه چاپ شده، تعداد 450 عنوان شعر مختومقلي آمده است.(قاضي، 1344: ص35)
محتواي اين اشعار را مي‌توان بدين ترتيب دسته بندي كرد:
1- اشعاري ديني در بيان سيرت حضرت محمد(ص)، ارادت به حضرت علي و اهل بيت(س)، داستان‌هاي قرآني، احاديث رسول الله و داستان‌هاي انبياء و اولياء دين(اكثر اشعار شاعر را در بر مي‌گيرد). اداي فرايض ديني مثل نماز و روزه.
2- دعوت مردم به اتحاد و وحدت و پرهيز از تفرقه و نفاق.
3- وطن خواهي و اشعاري در باره «مقاومت و پايداري» در براي ظلم و ستم خان‌ها، بگ‌ها و سلاطين محلي و دشمنان خارجي در آن دوران آشفته سياسي(اواخر دوره نادرشاه و اوائل دوره قاجار).
4- اشعاري عرفاني در خصوص فاني بودن دنيا، پند و نصيحت، امر به‌معروف و نهي از منكر.
مختومقلي يك شاعر و عارف حق جوي بوده كه عمرش با زندگي مردم گره مي‌خورد و براي بهبود و دلداري مردم رنج ديده از ظلم ظالمان، شعر سروده است و مثل حكيمي دلسوز براي مردم خدمت كرده است.
اين نكته نيز گفتني است كه در دوران حاكميت كمونيست‌ها از اشعار شاعر به‌عنوان ابزاري براي تحكيم حاكميت شوروي استفاده شد و برخي از اشعار عرفاني و ديني وي چاپ و در اختيار مردم قرار نگرفت، اما حقيقت انديشه تابناك و اسلامي مختومقلي هرگز از ديد جهاني پنهان نمايد، بطوري كه بعد از كسب استقلال تركمنستان، تعدادي از انديشمندان و مختومقلي شناسان تركمنستان، به‌سر پرستي افرادي مثل ملك امانف، كتاب اشعار ديني مختومقلي را با 30 عنوان شعري كه قبلا چاپ نشده بود، با نام: «مختومقلي ما را ببخشاي»، به سال 1995 در عشق آباد چاپ كرده و در اختيار علاقمندان قرار دادند.
آنان در مقدمه اين كتاب از مختومقلي به‌خاطر اين كاستي اجباري، عذر خواهي نمودند.
ضمنا گفتني‌است كه طي دو دهه اخير از سوي مسئولان استان گلستان، دو بار كنگره بين‌المللي مختومقلي در گرگان و گنبد كاووس (ايران ) برگزار شد.
مختومقلي در طول 57 سال زندگي پر مشقت خود، همانند زنبور عسل، در جهت زندگي بهتر براي مردم و جامعه خود، تلاش مي‌كند. او در طول اين مدت سعي نموده است شهد و شيريني حاصل از تلاش‌هاي خود را به انسان هاي نيازمند و دردمند زمانه‌ي خود هديه كند و از سويي، با نيش قلم و اشعارش، با ستمگران و جباران آن دوره، كه با انواع مكر و حيله، شرافت و حيثيت انسان‏ها را لكه‏دار مي‌كردند، به‌مبارزه برمي‌خيزد و در اين راه هرگز ترس و واهمه‌اي به‌دل راه نداده و تسليم زر و زور نمي‌شود. شاعر همانند مردان الهي، براي انجام دادن رسالت خطير خود نسبت به انسان‌هاي تشنه محبت، يك لحظه آرام و قرار نمي‌گيرد و هرگز مديحه سرايي حكام و سلاطين را نمي‌كند. وي به‌‌اقتضاي شرايط اجتماعي ـ اقتصادي نامناسب و ناگوار آن دوران، با تمام توان خود، در راه اتحاد و يكپارچگي مردم و مبارزه با جهل و بيسوادي و گسترش تعاليم عاليه اسلام و فرهنگ قرآني كوشش مي‌كند و در اين راه هرگز خموشي، سكون و سكوت اختيار نكرده و همواره سعي مي‌كند مردم منطقه تركمن صحرا و مسلمانان را از توطئه‌هاي افراد شيطان‏صفت برحذر دارد تا آنان بتوانند در پرتو آگاهي و علم و دانش و نور ايمان، از حقوق پايمال شدة خود دفاع كنند.(جرجاني، 1379: ص 25)
بررسي مفهوم وطن در اشعار مختومقلي
با مطالعه اشعار شاعر چنين برمي‌آيد كه: گويا در آن دوران، كساني هم بودند كه به‌علت ناملايمات و مشكلات زندگي و زورگويي زمامداران وقت، وطن خود را ترك كرده و در خدمت سطان ازبك، كه هميشه با تركمن‌ها اختلاف داشته و درگير بودند، قرار مي‌گرفتند؛ اين مساله روح مختومقلي را آزار مي‌داده و مي‌دانسته است كه درد دوري از وطن چقدر دردناك است؛ زيرا وي سال‌ها از وطن دور بوده و در مدارس ديني خيوه و بخارا درس خواده است. مختومقلي با درك اين موضوع خطاب به‌خودش چنين مي‌گويد:
«گل كونگل من سانگا نصيحت قيلاي- واطاني ترك اديب گديجي بولمه
اوزينگدان بر اگسيگ غیر ناماردنگ- خـدمتنـده قولليـق اديجـي بولمـه»
ترجمه:
اي دل، بيا من ترا نصيحت ‌كنم - هرگز وطن خود را ترك مكن
خودت را در خدمت فرد نالايق و نامرد قرار مده
هرگز در خدمت، چنين آدمي مباش
(آلتين جرجاني، كتاب در دست چاپ: «شان نزول اشعار مختومقلي»)
(شاعر در 12 مورد در باب وطن خواهي شعر سروده است)
شاعر اعتقاد دارد ماندگاري و امنيت وطن، به‌اتحاد و يكپارچگي و همبستگي در بين اقوام تشكيل دهنده آن سرزمين بستگي دارد و به‌همين خاطر هميشه مردم را به‌اتحاد و يكپارچگي دعوت مي‌كند.
دعوت مردم به‌‌اتحاد و يكپارچگي
از مطالعه اشعار مختومقلي درمي‌يابيم كه در آن دوران بين طوايف و تيره‌هاي مختلف تركمن، پراكندگي و تفرقه وجود داشته است. در اين بين دستيابي به‌ مراتع سرسبز و آب چشمه‌ها، بر دامنه اين اختلافات مي‌افزوده. خوانين طمع‏كار محلي و افراد سرسپرده حكومت‌ها نيز با تحميل خواسته‌هاي خود بر مردم، باين اختلافات و كشمكش‌هاي محلي دامن مي‌زدند تا از موقعيت‌هاي پيش آمده، نهايت سوء استفاده را بكنند.
شاعر، با مشاهده اين اوضاع و با الهام از آيه شريفه «واعتصموا بحبل‏الله جميعاً و لاتفرقوا»، مردم را به ‌اتحاد و يكپارچگي و چنگ زدن به‌‌ريسمان الهي دعوت مي‌كند و به‌ آنان توصيه مي‌نمايد كه دنيا فاني است و تنها راه نجات آنان در دنيا و آخرت، پيروي از دستورات الهي است. وي در اين مورد مي‌گويد:
(قاضي، 1345: صفحه 124)
اوتار عمرينگ دنيا سيلينگ- حق يولينه باغلا بيلينگ
آغزي آلا بولان ايلينگ- دولتي قاچان ياليدور»
يعني:
«عمر و بقا از تو خواهد گذشت- به راه حق كمر همت بند
مردمي كه اتحاد نداشته باشند- گويا بركت از ميان رفته است.»
در آن ‏زمان ظلم و ستم شاهان، كه به‌عناوين گوناگون بر مردم تحميل مي‌شده، همه ‏را به‏ ستوه آورده بود و شاعر در برابر اين ظلم، ضمن نكوهش كردن آن، مسلمانان را به‏ وحدت دعوت مي‌كند و اعتقاد دارد كه تنها راه نجات و رستگاري مردم در اتحاد آنان نهفته است. شاعر در شعر «نقصانا گلگاي» به اين موضوع پرداخته است. (ايضا قاضي، ص578 )
«مسلمان‏لار قليچ قويسه بير بيرنه- دولت دونيب دين‏لار نقصانه گلگاي
ظلم ايلاب بير بيرين سالسه اسيره- فلك بو پكردان پشمانه گلگاي»
يعني: اگر مسلمانان بر روي يكديگر شمشير بكشند
بركت از آنان روي برگردانده، دين به‌نقصان خواهد آمد
گر آنان به‌يكديگر ظلم كرده و همديگر را اسير كنند
فلك نيز از اين عمل شرمنده خواهد شد
آرامگاه مختومقلي هم‏اكنون زيارتگاه مردم اين ديار گشته است. او گرچه تركمن و از طايفه گوگلان است، امّا با توجه به ‌تفكر و بينش اسلامي و جهان‌بيني خود و خدمات ارزنده‌اي كه در جهت نشر فرهنگ اسلامي و قرآني، در قالب سرودن اشعاري لطيف و تأثيرگذار داشته است، به ‌تمام مسلمانان جهان تعلق مي‌گيرد(اعظمي راد، 1387: 125).
در پايان اين نكته نيز گفتني است: متاسفانه مختومقلي، با تمام كار‌هايي كه صورت گرفته آنطوري كه بايد و شايد به‌مردم ايران معرفي نشده و جا دارد كه در فضاي مهين اسلاميمان، ضمن ترجمه كامل اشعار مختومقلي به‌زبان فارسي، از كساني هم كه بدون چشم داشت در اين راه تلاش مي‌كنند، به‌نحو شايسته و ممكن حمايت شود.
منابع:
1- اعظمي راد، گنبد دوردي،(1387)، پرنيان هفت رنگ، ج1 و ج2، گرگان، فراغي
2- تنگلي طانا، عبدالرحمن،(1382)، شجره نامه تراكمه، گنبد، قابوس
3- جرجاني، موسي،(1393) دانشنامه مختومقلي، ج 1 ، گرگان، نوروزي
4- جرجاني، موسي،(1394)، دانشنامه مختومقلي، ج 2، گرگان، نوروزي
5- جرجاني، موسي،(1385)، سيره نبوي در اشعار مختومقلي، گرگان، مختومقلي
6- جرجاني، آلتين،(1383)، مختومقلي شناسي، گرگان، فراغي
7- جرجاني، آلتين، شأن نزول اشعار مختومقلي، كتاب در دست چاپ
8- ديه‌جي، عبدالرحمن،(1373)، زندگينامه و برگزيده اشعار مختومقلي فراغي، تهران، الهدي
9- سارلي، اراز محمد،(1388)، ديوان مختومقلي فراغي، گرگان، فراغي
10- سقلي، يوسف، (1383)، مختومقلي شناسي، گرگان، فراغي
11- شادمهر، امان قليچ،(1379)، خلوت نشين عشق، تهران، مركز آفرينش‌هاي ادبي حوزه هنري
12- قاضي، مراد دوردي،(1345)، ديوان كامل مختومقلي، گنبد، قابوس
13- قزل، مشد قلي،(1387)، ديوان مختومقلي، گرگان، فراغي
14- فداكار، نورقليچ،( 1392)، سيماي پيامبر اسلام(ص) در اشعار مختومقلي، گرگان، فراغي
15- گلشاهي، آنا طواق،( 1386)، تفسير اشعار مختومقلي، گرگان، فراغي

نوشتن دیدگاه