ترکمن سسی - ناز محمد یگن محمدی - سپیده می زند، خورشید طلوع می کند، غروب می کند، قرن هجدهم ادامه می یابد، ترکمن ها در دوره فئودالیزیم زندگی می کنند و اکثریت مردم از طریق زراعت کشت و کار و دامداری تامین معاش می نمایند.
"ایلیم گونیم بولماسا
آییم گونیم دوغماسین"
دوران حکومت پادشاهی ایران، امیرنشین بخارا و خان خیوه می باشد. فعلا از قشون کشی روسیه از نظر زمانی جلو هستیم. از هر طرف حاکمان وقت جهت گرفتن باج و حراج و مالیات به تاخت و تاز و ویرانگری مشغولند، دوره ای است که در برابر فشار و هجوم لشکریان تجاوزگر مردم هیچ راهی جز فرار به سمت صحرای قره قوم را ندارند.
به محض اینکه رعایا از یورش ها و حملات همسایگان امنیت نسبی بدست می آورند، سرداران طوایف با بیگاری کشیدن از طبقه زحمتکش و مستضعف، دار و ندارشان را بزور از آنها می ستانند.
راه برون رفت از این چنین وضعیت اسفناکی بسیار مشکل است.
اختلافات و دعاوی توسط سالخوردگان و ریش سفیدان حل و فصل میگردد، در صورت لاینحل ماندن موضوع به حکمیت قضات کشیده میشود.
دوره، دوره عشیرتی و کوچ نشینی است و اکثریت جماعت کوچ نشین هستند، دوره گذار به موقعیت و وضعیت نیمه اسکان و اسکان.
زمانه ای که در حوزه ها و مدارس بخارا و خیوه الهیات و علوم انسانی و تاریخ و ادبیات تدریس می شود ، این حوزه ها و مدارس محل مراجعه تشنگان طالب علم و ادب و حقیقت هستند.
در آن دوره نویسندگان و شاعرانی نظیر دولت محمد آزادی ، عندلیب و شاه بنده ظهور می نماید، فرزند دولت محمد آزادی مختومقلی فراغی بدنیا می آید، مختومقلی از پدرش معلومات فراوانی فرا میگیرد. این شاگرد با ذوق و استعداد تصمیم میگیرد که در خیوه مطالعه و تحقیق نماید. در مدرسه شیر غازی خیوه با مطالعه قرآن کریم و سایر کتب مذهبی زیر نظر روحانیون و علما مکتب اسلام و تاریخ آن را فرا میگیرد.
در زمینه تاریخ و ادبیات کتاب های بسیاری از جمله افسانه گوراوغلی و آثار شاعران و نویسندگان ترکمن و غیر ترکمن را مورد مطالعه قرار می دهد، در مدرسه شیر غازی سه سال تحصیل میکند و تعلیم و تربیت را به کمال یاد می گیرد. با رشد و تعالی معلومات خود به طرف نواحی اترک مکانی که قبلا در آنجا زندگی می کرد میان مردم خود باز می گردد.
در شعری تحت عنوان گوزل شیر غازی ،این ایام را به تصویر می کشد
چند بیت از شعر:
مکان ایلأب اوچ ییل ایدیم دوزینگی
گیدر بولدیم خوش قال گوزل شیر غازی
اوتیردیم قیشینگی بهار یازینگی
گیدر بولدیم خوش قال گوزل شیر غازی
حقدان بیزه بویروق باغلی دیر بیلیم
سنده تعلیم آلدی آچیلدی دیلیم
گلسین دیب قارایار اول گرکز ایلیم
گیدر بولدیم خوش قال گوزل شیر غازی
مفاهیم و مقولاتی که از زندگی استنباط می کند نخست اینکه اجرای دستورات و انجام فرائض دین اسلام را بر هر مسلمانی واجب می داند و عقیده دارد که این امر موجب عطوفت و مهربانی، عشق و محبت بین آحاد مردم و اتحاد می شود. دوم با ظلم و ستم ظالمان بر اقشار محروم و مظلوم عمیقا آشنا می شود و بهره کشی از گرده مستضعفان را زیر تازیانه انتقاد شدید قرار می دهد، رهایی آنها را از زیر یوق ستمکاران به بزرگترین آرمان و دغدغه فکری مختومقلی تبدیل می شود. مختومقلی خواهان آنست که مردم در کمال آزادی و امنیت و سلامتی و خوشی روزگار بگذرانند،
قطعه ای از شعر "احسان قایسی بیلینمز"
دردیم باردیر دیاریمدان دوریمدن
خیر قیسی ،احسان قیسی بیلینمز
ظالیملارینگ جفاسیندان جوریندن
اسلام قیسی ،ایمان قیسی بیلینمز
صحبتینده حق کلامین سویلأن یوق
مجلسینده بیر نصیحت إیلأن یوق
حرام قیسی حلال قیسی سایلان یوق
سود قیسی دیر، زیان قیسی بیلینمز
هنگامیکه نام مختومقلی سلطان شاعران ادبیات خاور زمین طنین انداز می شود ، مقولاتی نظیر کار و زحمت و فقر و تلاش و زندگی مشقت بار و طاقت فرسای مردم ستم دیده زیر چکمه های خوانین ظالم به ذهن متبادر می شود، مختومقلی بی عدالتی دوران و بیرحمی خان ها را بازگو می کند. 800سال پیش در ادبیات قدیمی ترکمن در دیوان شعر شاعران از جمله در دیوان شعر پیر و عارف بزرگ "یونس امره" نیز مظلومیت ها و گرفتاری ها و مشکلات مردم و ظلم و ستم خان ها مشاهده می شود. اما نگاه مختومقلی به این تم و موضوع دیدگاهی خاص بوده و این دیدگاه او را بعنوان شخصیت متفکر و مبارز معرفی می کند. شمشیر سخنان و فهم و قلمش فوق العاده تیز و برّنده است. شیوه بیان بینظیر و بیانات پر محتوا ،گویی در طی قرون و اعصار جایگاه رئالیسم ادبی نسبت به رمانتیسم به تدریج وسعت می یابد. مختومقلی ظلم و ستم و بی عدالتی های عصر خود را دلنشین ، عامه فهم و بی پرده در قالب اشعار هنرمندانه ، ظریف و با مهارت ویژه عرضه می کند. اگر بخواهیم تنها یک شعر عدالت خواهانه و ظلم ستیز مختومقلی را ارزیابی کنیم به جرأت میتوان ادعا کرد که این ستاره تابناک علم و ادب در صدر مبارزان راه حق و حقیقت قرار دارد.
از نظر اصول تکنیکی و فنی انشا و سرودن اشعار در تاریخ ادبیات مقام و جایگاه کم نظیر و ممتازی را احراز می نماید.
اینک نظری بیندازیم به شعر دلالت یاغشی:
"دلالت‌ياغشي"
اصلا آدمزاده آجي سوز اورمانگ
فقيره - مسكينه دلالت ياغشي
بخيله اوغرامانگ، گولر يوز برمانگ
مهم بيتيرماگه كفايت ياغشي
يتيمي گورنگده، گولر يوز برگيل
قولدان گلسه، اونگا طعام-دوز برگيل
بير غملي گورنده، شيرين سوز برگيل
انتاني قولدارا حمايت ياغشي
ييگيت اولدور ــ سوزه ايله‌سه عمل
قولدان گلمز ايشه اتمه‌سه جدل
الله‌نينگ امرينه قيلماغيل بدل
بگه ــ بريم، شاهه ــ عدالت ياغشي
غريبليق بير درددير ــ آدم اولدورمز
اولدورمه‌سه، دييرليكده گولدورمز
ايت هم آريقليغين قوردا بيلديرمز
البته، دوشمانا سياست ياغشي
مختومقلي، شكر، شيرين ديل بردي
شجرلر گوگريب، ثمر گل بردي
گوراوغلي ريحانه نيچيك يالباردي
"آمان دير" ديينه ديانت ياغشي
قسمتی از شعر "دؤکه باشلادی":
گومیلدی دریالار ییقیلدی داغلار
یتیم لر گوز یاشین دوکه باشلادی
اوررامسیدان بولان حرامخور بگ لر
یووردی بر یانیندان ییقا باشلادی
دونیاده سویتخورینگ پول ییغمه دردی
بایلارینگ مال لاری بی زکات اردی
توبه ادینگ گوزیم بر یامان گوردی
دوست دوستونگ کونگلینی ییقا باشلادی
بخشی از شعر "بولار سن"
قیامت دان بیر سوز دییدیم بایاقدا
قاراو باردیر یر سیز اورلان تایاقدا
ظلم لار خوار بولار قالار آیاقدا
غریب سن آغلاما شیر تک بولار سن
شاعر با فراست دوره کلاسیک نسخ بی بدیل و لایزال ادبیات عامه را با غنای زبانی آموخته و ادبیات را با خواستها و آمال و آرزوهای مردم در هم می آمیزد ، چون در خانواده ای رنجبر و درد کشیده رشد و پرورش یافته درد و رنج اجتماع را با درد خودش هم جهت میابد و در بیان این آلام و آمال به چنان درجه ای از قدرت و استحکام زبانی می رسد که زبان گویای ترکمن نامیده می شود (ترکمنینگ سایران دیلی) فرد فرد انسانها پذیرای اشعار و اندرزهای این بزرگ خلیفه ادبیات شرق و آسیای میانه بوده و این پندها و سروده ها از دل بر آمده و بر دلها نشسته است.
شاعر فقیر و اندیشمند ملامحمد ولی کمینه این ستاره درخشان آسمان شعر و ادب را چنین ارزیابی می کند:
کوپ واقالار گوریب گیتدی
اولار حقدا دوریب گیتدی
سوز میدانینگ اوراغنی
مختومقلی اوریب گیتدی
شخصیت شهیر و علمی ترکمنستان کاندیدای علم زبانشناسی استاد عالی رتبه دانشگاه، مرحوم پروفسور دکتر ماتی کوسایف، مختومقلی بزرگ و گران سنگ را چنین وصف می کند:
"مختومقلی مداوم و خسته گی ناپذیر کار کرده و زحمت کشیده به مردمش خدمت کرده و اشعار جاودان و ابدی خلق کرده است سهم و نقش والایی در گنجینه نقصان ناپذیر و تمام ناشدنی ادبیات جهانی ایفا نموده هست." نور روشنایی ستاره ای را که در قرن هجده در آسمان ادبیات آفریده است با مرور زمان و گذشت روزگار روز به روز درخشنده تر پرتو افشانی می کند. فرزند توانا و شایسته دولت محمد آزادی جنت مکان دارای معلومات و دانش و بینش ژرف و پربار می باشد. بخش هایی از اشعار زرین را که به کاروان شعر و ادب هدیه نموده است را بازگو می شویم
کیم لرده آلتین تاجدور
کیم لر سائل محتاجدور
کیملر دویبدن غلاجدور
کیم یوفک حالی گوزلار
کیم نان تاپماز ایماگه
کیم یر تاپماز قویماغه
کیم دون تاپماز گیماگه
کیم ترمه شالی گوزلار
در این مسمط مربع کلمات را چنان با مهارت به هم گره می زند که گویی قالی نفیس زر بافتی استادانه بافته شده است. ولی تار و پود و دیدگاه همان دیدگاه و موضع حمایتی از تهی دستان و پا برهنگان مظلوم و ستمدیده است و این است راز ماندگاری و جاودانگی. هیچ آفرینشی در جهان جاودانه نیست، جز پدیده هنر . با چنان آفرینش های هنری است که با شاعران مشهور دنیا همردیف و جاودانه میشود.
به قلم : نازمحمد یگن محمدی
کارشناس بازرگانی بین الملل -مترجم زبانهای انگلیسی و روسی دبیر سابق دبیرستانهای شهرستان گنبد کاووس
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال میشود.