ترکمن سسی - آلتین جرجانی، نویسنده و پژوهشگر ترکمن و مولف کتاب «قصه‌های دوتار»، معتقد است: هرگز نمی‌توان در برابر اعجاز دوتار ترکمن بی‌تفاوت بود و یا به‌آسانی از کنارش گذشت.
آلتین جرجانی، نویسنده و پژوهشگر ترکمن در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در گلستان، درباره کتاب «قصه‌های دوتار» گفت: آنچه در این کتاب می‌خوانید، تنها قصه‌های ساز دوتار ترکمن نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از دانستی‌ها در ارتباط با موسیقی ترکمن است. این موسیقی با نام موسیقی مقامی، همراه با داستان‌های خلق آن در نزد ترکمن‌ها از جایگاه بسیار معتبری برخوردار است.
وی افزود: درگذشته قصه‌ها درباره دوتار کنار لالایی مادران برای کودکان و جوانان بسیار لذت‌بخش بود. از مطالعه مفاهیم این قصه‌ها به مجموعه‌ای از مسائل آموزشی، تعلیم و تربیت و باورهای دینی آشنا می‌شویم؛ از‌جمله اینکه گذشتگان ترکمن با موسیقی، آرزوهای خود و شیوه زیستن را بیان می‌کردند.
جرجانی با اشاره به اینکه کتاب «قصه‌های دوتار» را با همکاری پدرش موسی جرجانی، نویسنده و پژوهشگر در 113 صفحه به رشته تحریر درآورده است، درباره ترکمن‌ها گفت: ترکمن‌ها یکی از اقوام قدیمی ایران اسلامی هستند که عمدتاً در محدوده کوه‌های گلی داغ در شرق گلستان، هم‌مرز استان خراسان شمالی تا آب‌های نیلگون دریای خزر در غرب، در سطح شهرها و روستاها پراکنده‌اند. با توجه به ویژگی خاص محیط‌زیست ترکمن‌ها، این محدوده در اغلب کتاب‌های تاریخی به ترکمن‌صحرا شهرت پیدا کرده است.
مولف کتاب «قصه‌های دوتار» درباره اقوام و مناطق ترکمن‌نشین استان گلستان، گفت: در کنار گنبدکاووس با جمعیتی حدود 300 هزار نفر که به‌نوعی مرکز ترکمن‌های ایران در استان گلستان به شمار می‌رود، شهرهای بندر ترکمن، گمیشان یا گمیش تپه، سیمین‌شهر ـ بناور، قارقی، کتوک ـ ، آق‌قلا، کلاله، مراوه‌تپه، اینچه برون، انبار اولوم، تاتارسُفلی و آق آّباد از دیگر شهرها و مناطق ترکمن از دیگر مناطق ترکمن‌نشین استان است.
وی افزود: در ایران، چهار طایفه بزرگ ترکمن وجود دارد. «گوگلان» در شرق، «تِکه» در گنبد و اطراف آن، «یموت» که شامل جعفربای و آتابای است ـ آتابای در آق قلا و محدوده غرب گنبد و جعفربای عمدتاً در غرب آق‌قلا و ساحل دریای خزرـ و «نخور» که در راز و جرگلان شهرستان بجنورد سکونت دارند.
این نویسنده ترکمن پیش از معرفی کتابش، درباره موسیقی ترکمن‌صحرا، گفت: موسیقی ترکمن جزئی از آداب و سوم، آیین و باورهای این قوم است. موسیقی ترکمن بازندگی عشایری و محیط‌زیست آن‌ها پیوندی دیرینه دارد و بیانگر داستان‌های کوچ عشایر و فراز و نشیب‌های زندگی این قوم در طول تاریخ است.
جرجانی ادامه داد: هر قطعه آهنگ موسیقی ترکمن بیانگر گوشه‌ای از تاریخ و فرهنگ نانوشته ترکمن‌ها است و به‌عنوان «موسیقی مقامی» شناخته می‌شود. مقام‌ها و آهنگ‌های موسیقی ترکمن، با آلات خاص خود توسط خوانندگان و نوازندگان که در اصطلاح ترکمنی به آن‌ها «باغشی» می‌گویند، اجرا می‌شود.
وی درباره آلات موسیقی ترکمن خصوصاً ساز دوتار که کتاب پیش رو بر مبنای آن به رشته تحریر درآمده است، گفت: دوتار (تامدیرا)، کمانچه (قجاق)، نی هفت‌بند (یدی بوقون تویدوک)، زنبورک (قوپوز- قاویز) از آلات رایج موسیقی ترکمن است که در بین این آلات، دوتار سازی بسیار سنتی، قدیمی و محبوب محسوب شده و اغلب مقام‌ها به‌وسیله آن اجرا می‌شود.
جرجانی ادامه داد: در بین ترکمن‌ها نوازندگان به ساز دوتار علاقه خاصی دارند و به آن فوق‌العاده احترام گذاشته و عشق می‌ورزند و باغشی ها با عشق و علاقه دوتار دست می‌گیرند. نقل است که در زمان‌های قدیم، باغشی ها بدون وضو گرفتن هرگز دست به دوتار نمی‌زدند.
وی افزود: به قول بعضی از پژوهشگران موسیقی ترکمن، دوتار تنها گواه و شاهد حرکت‌های تاریخی وزندگی پُرفرازونشیب این قوم در آسیای مرکزی و در سرزمین ایران بزرگ بوده است.
امروزه صدای پای تاخت اسب‌های چابک و زیبا در صحرا و ضربه‌های دستان زنان و دختران قالیباف بر تاروپود قالی، صدای یکنواخت پاروی ماهیگیران در تلاطم امواج دریای خزر و بالاخره ضربه‌های دستان نوازنده دوتار، همه صداها در یک‌سو، هماهنگ با یکدیگر، در یک‌جهت حرکت می‌کنند و هارمونی مشخص زندگی ترکمن را دارند.
این نویسنده ترکمن ادامه داد: هنرمند خلاق با دوتار خود طوفانی در انسان به وجود می‌آورد که کسی نمی‌تواند در برابر این طوفان مقاومت کند و مجبور می‌شود بی‌اختیار با آن همراه شود؛ بنابراین معتقدم هرگز نمی‌توان در برابر اعجاز دوتار ترکمن بی‌تفاوت بود و یا به‌آسانی از کنارش گذشت.
وی سپس درباره کتابش گفت: در این اثرم پس از معرفی ساختار و اجزای ساز دوتار و جایگاه دوتار در باور عامه مردم، به قصه‌هایی که با محوریت ساز دوتار و موسیقی ترکمن و شکل‌گیری مقام‌های آن‌که از تاریخ شفاهی و مکتوب به ارث رسیده است پرداختم.
جرجانی به‌عنوان نمونه اشاره کرد: در زمان‌های قدیم نوازنده‌ای به نام (حاجی) در خدمت یکی از خان‌های ترکمن بود. او ضمن انجام کارهای روزمره خان، برایش دوتار هم می‌نواخت. خان به داشتن حاجی در بین ایل خود افتخار می‌کرد. خان به حاجی وعده داده بود که اگر چنانچه خوب خدمت و خوب نوازندگی کند، بهار سال بعد جشن عروسی او را برپا می‌کند.
وی افزود: قصه حاجی پرماجرا است و پیشنهاد می‌دهم خود خوانندگان با تهیه کتاب با این قصه‌ی خواندگی مواجه شوند؛ اما قصه حاجی تا جایی پیش می‌رود که خبر بریده شدن دست حاجی در تمام اوبه های (مسکن سنتی ترکمن‌ها) ترکمن‌صحرا پخش می‌شود و به گوش بهار گل (دخترخان که حاجی عاشقش می‌شود) می‌رسد. بهار گل به دنبال حاجی به راه می‌افتد و او را می‌یابد و با خود می‌برد.
جرجانی درباره پایان این قصه، گفت: جشن عروسی حاجی و بهار گل برپا می‌شود. در این جشن یکی از شاگردان حاجی که آن روز در مجلس خان حضور داشت، به‌منظور قدردانی و تجلیل از استادش، آن آهنگ را اجرا کرده و آن مقام را «حاجی غولاق» به معنی چولاق یا دست‌بریده می‌نامد.
وی در پایان ضمن قدردانی از پدرش، پژوهشگران و استادان موسیقی ترکمن که در نقل روایات و قصه‌های مربوط به دوتار و گردآوری مطالب و با بازخوانی او را راهنمایی کردند، گفت: گوگ دفه مقامی، بیکه حالان، آو چی مقامی، آت چاپار مقامی، خمارآلا مقامی، چند نمونه دیگر از قصه های کتاب دوتار است که در این مجموعه آن‌ها را قلمی و منتشر کرده‌ام.
به گزارش ایبنا؛ کتاب «قصه‌های دوتار» شامگاه چهارشنبه(سوم اسفندماه) در آیین اختتامیه سی‌و‌هشتمین جشنواره موسیقی فجر در استان گلستان با حضور جمعی از مسئولان و اهالی فرهنگ و هنر رونمایی شد. آلتین جرجانی، متولد 1360 است. «قصه‌های مادربزرگ»، «قصه آق پامئق»، «کتابشناسی مختومقلی» و «اهل‌قلم ترکمن» منتشرشده است.
کتاب «قصه‌های دوتار» به همت انتشارات «قلم صحرا» روانه بازار نشر شده است.
گزارشگر : حسن حسینی نژاد
دیدگاه‌ها